“Lều Chõng” của Ngô Tất Tố, một tác phẩm phóng sự ra mắt công chúng lần đầu tiên vào ngày 10 tháng 3 năm 1939 tại Hà Nội, đưa người đọc trở về thời kỳ khoa cử xưa, khi các sĩ tử phải mang theo lều, chõng và lương thực, vượt đường xa đến kinh thành ứng thí. Câu chuyện xoay quanh nhân vật thầy khoá Đoàn Vân Hạc, một người tài giỏi đỗ Giải nguyên nhưng vì tuổi còn trẻ nên phải đợi khoa sau. Sau đó, Vân Hạc đỗ Hội nguyên, nhưng lại gặp sự cố phạm húy trong kỳ thi Đình, bị giam hai ngày và cuối cùng bị truất bỏ công danh.
Thông qua số phận của Vân Hạc, Ngô Tất Tố đã phơi bày những góc khuất, những bất công trong hệ thống thi cử thời xưa, đồng thời thể hiện sự thất vọng sâu sắc của tầng lớp trí thức nho sĩ khi đặt cược cả cuộc đời mình vào con đường khoa cử. Tác phẩm ban đầu được đăng trên báo Thời Vụ năm 1939 và sau đó được xuất bản thành sách vào năm 1941. Đặt trong bối cảnh xã hội hiện đại, “Khoa cử Hán học” và câu chuyện “Lều Chõng” đã trở thành một phần quá khứ xa xôi. Tuy nhiên, Ngô Tất Tố, với tư cách vừa là nhân chứng, vừa là nạn nhân của nền “giáo dục Hán học”, có đủ thẩm quyền và trải nghiệm để khắc họa một bức tranh chân thực về học tập, thi cử và cuộc sống của giới nhà Nho thời bấy giờ.
“Lều Chõng” không chỉ đơn thuần là một tác phẩm văn chương, mà còn là một góc nhìn sống động, giúp thế hệ sau hiểu rõ hơn về một không gian văn hóa đặc thù, gắn liền với vận mệnh và sự hưng thịnh của quốc gia. Tác phẩm thành công trong việc khai thác bi kịch của tầng lớp trí thức nho sĩ, những người ôm ấp giấc mộng “cuộc đời vàng son” thông qua con đường khoa cử, để rồi sau bao nỗ lực, lao đao lăn lộn, cuối cùng phải chấp nhận sự tan vỡ của giấc mơ và trở về với cuộc sống đời thường.
Bên cạnh câu chuyện chính, Ngô Tất Tố còn khéo léo lồng ghép vào tác phẩm những lát cắt sinh động về đời sống làng quê. Một không khí nhộn nhịp, rộn ràng bao trùm cả làng trong khoảng nửa tháng, như thể đang chuẩn bị cho một sự kiện trọng đại. Từ đình làng đến quán nước, người già tụ tập, chuyện trò rôm rả, những câu chuyện cũ mới đan xen, tạo nên một bức tranh sống động. Mọi người bàn tán về những điềm lành, như hoa gạo nở sớm hay tiếng khanh khách trên đình làng. Chỉ một sự kiện nhỏ cũng đủ làm xôn xao cả làng, tiếng cười nói rộn ràng khắp xóm ngõ.
Sáng hôm đó, tiếng trống đình vang lên, báo hiệu một ngày mới bắt đầu. Lý trưởng, phó lý, trương tuần tất bật chạy từ đình đến điếm, tiếng ốc, tiếng sừng nổi lên, dân làng đổ ra, tay cầm mai, thuổng, xẻng, cuốc… Phụ nữ mang quang gánh, thúng mủng. Tất cả tập trung tại sân đình, đông đúc như một đạo quân ra trận. Không khí càng lúc càng náo nhiệt, nước chè được uống hết, cau trầu cũng vơi dần. Dưới sự chỉ đạo của lý trưởng, đoàn người rầm rộ kéo ra đầu làng, tiến về phía địa giới. Sau khi làm xong công việc, dân làng trở về trên con đường sạch sẽ, thoáng mát, hương lỳ thoang thoảng trong không khí. Gần trưa, con đường lầy lội đã trở nên bằng phẳng, mọi người vui vẻ trở lại sân đình. Sau khi nghỉ ngơi, dân làng lại hối hả chuẩn bị cho bữa tiệc tại nhà tân khoa. Mọi người tất bật mượn mâm bát, nồi niêu, chuẩn bị nguyên liệu… Tiếng cười nói, tiếng mâm bát va chạm, tiếng lợn kêu… tất cả hòa quyện tạo nên một khung cảnh vô cùng sống động. Bữa tiệc diễn ra linh đình, mọi người vui vẻ nâng chén, ánh nắng chiếu xuống rạp, chỉ còn lại bát đĩa trống không. Sau khi thưởng trà, mọi người lại tiếp tục công việc dang dở. Câu chuyện dừng lại ở đây, mời bạn đọc tiếp tục theo dõi những diễn biến tiếp theo trong cuốn sách “Lều Chõng” của Ngô Tất Tố.
