“Tiểu luận và Chân dung Văn học” của Nguyễn Tuân, một trong những cây bút tài hoa nhất của văn học Việt Nam hiện đại, là tập hợp những trang viết tinh tuyển về các gương mặt và tác phẩm văn chương tiêu biểu, được tác giả dày công thai nghén suốt hai thập kỷ, từ những năm 1930 đến 1950. Tuy từng được đăng tải rải rác trên nhiều tạp chí văn học đương thời, đây là lần đầu tiên những bài viết quý giá này được hội tụ đầy đủ trong một cuốn sách, mang đến cho độc giả cơ hội chiêm ngưỡng bức tranh toàn cảnh về văn học Việt Nam và thế giới dưới lăng kính sắc sảo của Nguyễn Tuân.
Cuốn sách là cuộc hành trình xuyên suốt chiều dài lịch sử văn học, từ những tượng đài bất hủ như Nguyễn Du với “Truyện Kiều” – kiệt tác được Nguyễn Tuân đánh giá là một trong những tác phẩm văn học đẹp nhất thế giới – đến những tên tuổi lẫy lừng của văn học hiện đại như Tản Đà, Tố Hữu, Vũ Trọng Phụng… Tác giả không chỉ phác họa chân dung cuộc đời và sự nghiệp của các văn nhân, mà còn đi sâu phân tích tư tưởng, phong cách nghệ thuật, cũng như ý nghĩa lịch sử của từng tác phẩm.
Với Nguyễn Du, Nguyễn Tuân dành sự trân trọng đặc biệt cho “Truyện Kiều”, đào sâu vào tầng ý nghĩa nhân văn thông qua số phận truân chuyên của nàng Kiều. Hình ảnh Hồ Chí Minh hiện lên sinh động qua ngòi bút của Nguyễn Tuân, từ những ngày tháng tuổi trẻ nung nấu khát vọng cứu nước, bôn ba hải ngoại tìm đường giải phóng dân tộc, cho đến khi trở về lãnh đạo cách mạng, giành độc lập tự do cho đất nước. Người được Nguyễn Tuân tôn vinh là vị lãnh tụ vĩ đại nhất của dân tộc Việt Nam.
Tinh thần yêu nước, tư tưởng cách mạng của các nhà thơ, nhà văn như Tản Đà, Tố Hữu cũng được Nguyễn Tuân phân tích sắc bén. Đặc biệt, ông dành sự ngưỡng mộ to lớn cho tài năng của Vũ Trọng Phụng, thậm chí gọi nhà văn là “thần đồng văn học Việt Nam”. Bên cạnh những tên tuổi lớn, cuốn sách còn chứa đựng những bài viết về Thạch Lam, Lỗ Tấn, Anton Chekhov, Lev Tolstoy, mang đến cái nhìn đa chiều về văn học thế giới. “Chén rượu vĩnh biệt”, “Một đêm họp đưa ma Phụng”, “Về tiếng ta”, “Tản mạn xung quanh một áng ‘Kiều'”, “Thời và thơ Tú Xương”, “Phố Phái”… tất cả đều là những mảnh ghép đặc sắc, góp phần tạo nên giá trị to lớn cho cuốn sách.
“Tiểu luận và Chân dung Văn học” không chỉ là tập hợp những bài phê bình văn học thông thường, mà còn là tiếng lòng tha thiết của Nguyễn Tuân đối với văn chương và nghệ thuật. Ngôn ngữ trong sáng, dễ hiểu nhưng vẫn đậm chất học thuật, kết hợp với phong cách viết tài hoa, uyên bác đặc trưng của Nguyễn Tuân, khiến cuốn sách trở nên gần gũi với đông đảo độc giả. Đây thực sự là một tác phẩm đáng đọc, góp phần tôn vinh những giá trị tinh hoa của văn học Việt Nam và thế giới, đồng thời khẳng định vị trí quan trọng của Nguyễn Tuân trong nền phê bình văn học hiện đại.
