“Mưa Nhã Nam” của Nguyễn Huy Thiệp không chỉ là một tác phẩm dã sử, mà còn là một cuộc hành trình khám phá những góc khuất tâm hồn của người anh hùng Hoàng Hoa Thám. Khác với hình ảnh lẫm liệt trong chính sử, Đề Thám dưới ngòi bút tài hoa của Nguyễn Huy Thiệp hiện lên với đầy đủ những giằng xé nội tâm, sự bất lực và cả những giới hạn rất đời thường của một con người. Tác giả đã khéo léo lồng ghép câu chuyện vào bối cảnh Nhã Nam tháng tư, nơi những cơn mưa đầu mùa bất chợt ập đến, dữ dội và khó lường như chính số phận của vị anh hùng Yên Thế.
Câu chuyện bắt đầu bằng một lời mời “đùa nhả” mang đầy tính chính trị từ phía thực dân Pháp. Đề Thám đứng trước lựa chọn khó khăn: từ chối là hèn nhát, nhận lời là lố bịch. Và ông đã chọn cái lố bịch, một mình một ngựa lên đường. Trên đường đi, ông ghé thăm cụ đồ Hoạt và nhận lời giúp đỡ con trai cụ giữ được người yêu. Sự can thiệp của ông tưởng như giúp giải quyết một mối tình, lại vô tình gieo nên một nút thắt khác.
Sau bữa tiệc ở dinh công sứ, Đề Thám gặp lại Xoan – người con gái lẽ ra phải trở thành con dâu cụ đồ Hoạt. Nàng níu kéo, muốn đi theo ông. Giữa đường, họ gặp cơn mưa tháng tư sấm rền sét nổ. Cơn mưa ấy đã buộc Đề Thám phải quay ngựa, trở về nhà cụ đồ Hoạt thay vì Phồn Xương. Xoan ở lại làm dâu, còn Đề Thám quay về Yên Thế trong đêm mưa tầm tã, lòng nặng trĩu những suy tư và bất lực. Chính trong khoảnh khắc ấy, ông đã oà khóc. Không phải nước mắt của một vị tướng lĩnh khiến kẻ thù khiếp sợ, mà là nước mắt của một con người bình thường, yếu đuối và đầy mâu thuẫn.
Nguyễn Huy Thiệp đã xây dựng hình tượng Đề Thám vừa anh hùng, vừa nhu nhược. Ông là anh hùng khi lãnh đạo nghĩa quân Yên Thế chống Pháp, nhưng cũng là một con người bình thường với những khát khao yêu thương và cả những ràng buộc trách nhiệm. Ông khóc cho chính mình, cho Xoan, cho tất cả những hữu hạn của kiếp người. Sự hữu hạn ấy đến từ trách nhiệm, bổn phận với cộng đồng, với lý tưởng. Đó cũng chính là con đường mà con người vươn tới những điều cao cả.
Xuyên suốt tác phẩm, người đọc được dẫn dắt vào một cuộc đối thoại đa chiều giữa người kể chuyện và nhiều nhân vật khác nhau, đại diện cho những tiếng nói đa dạng trong xã hội. Giống như quan điểm của Shakespeare: “Một ngàn người đọc, một ngàn Hamlet”, Nguyễn Huy Thiệp không áp đặt chân lý, mà để mỗi độc giả tự chiêm nghiệm và tìm ra câu trả lời cho riêng mình. Tác giả chỉ đóng vai trò người kể chuyện, còn chân lý thuộc về mỗi người đọc.
Với “Mưa Nhã Nam”, Nguyễn Huy Thiệp một lần nữa khẳng định ngòi bút sáng tạo và đầy cá tính của mình. Ông sử dụng chất liệu lịch sử không phải để viết sử, mà để kiến tạo nên những câu chuyện nhân văn sâu sắc, lay động lòng người. Ông không ngại phá vỡ những khuôn mẫu, đặt ra những nghi vấn táo bạo về lịch sử, về con người. Đó là một lối viết đầy thách thức, nhưng cũng chính là điều làm nên sức hút đặc biệt trong văn chương Nguyễn Huy Thiệp, đưa độc giả đến gần hơn với những góc khuất tâm hồn của những nhân vật lịch sử, để thấy rằng đằng sau hào quang của những người anh hùng, vẫn là một con người bằng xương bằng thịt với đầy đủ những yêu ghét, giằng xé và cả những yếu đuối rất đời thường.
