Trong bối cảnh toàn cầu hóa đang làm biến đổi thế giới với tốc độ chóng mặt, cuốn sách “Bản sắc – Nhu cầu Phẩm Giá Và Chính Trị Phẫn Nộ” của Francis Fukuyama, xuất bản năm 2018, mang đến một phân tích sâu sắc về làn sóng dân tộc chủ nghĩa đang trỗi dậy trên toàn cầu. Fukuyama, dựa trên nền tảng lý thuyết về bản sắc xã hội học và lịch sử ý thức hệ, khẳng định rằng bản sắc là một nhu cầu căn bản của con người, gắn liền với cảm giác thuộc về và tự hào về một nhóm xã hội nhất định, được định hình bởi những yếu tố như chủng tộc, tôn giáo, ngôn ngữ, lịch sử và văn hóa chung. Việc thuộc về một cộng đồng mang lại cho cá nhân cảm giác an toàn và định vị bản thân trong xã hội.
Tuy nhiên, quá trình toàn cầu hóa với sự lan tỏa mạnh mẽ của văn hóa đại chúng đang xói mòn các yếu tố định hình bản sắc dân tộc, khiến nhiều người cảm thấy mất phương hướng, lạc lõng và bất an. Chính sự bất an này, theo Fukuyama, là mảnh đất màu mỡ cho sự trỗi dậy của các phong trào dân tộc chủ nghĩa, bài ngoại và cực đoan trên khắp thế giới, từ Mỹ cho đến châu Âu và nhiều khu vực khác. Những phong trào này, bằng cách đề cao khẩu hiệu bảo vệ bản sắc dân tộc, chống lại sự xâm nhập văn hóa ngoại lai và gìn giữ các giá trị truyền thống, đã thu hút được sự ủng hộ của một bộ phận không nhỏ người dân đang cảm thấy bị bỏ lại phía sau trong quá trình toàn cầu hóa. Chính sách di dân hạn chế cũng được xem là một công cụ để ngăn chặn sự tan rã của bản sắc dân tộc.
Fukuyama phân tích cụ thể các biểu hiện của làn sóng dân tộc chủ nghĩa này ở châu Âu và Mỹ. Tại châu Âu, các đảng phái cực hữu như Đảng Dân tộc Pháp và Đảng Tự do Áo đang ngày càng giành được nhiều sự ủng hộ bằng các chiến dịch tuyên truyền chống di dân và toàn cầu hóa. Ở Mỹ, phong trào “Nước Mỹ trước tiên” dưới sự lãnh đạo của Donald Trump cũng phản ánh sự bất mãn của một bộ phận người dân Mỹ trước những thay đổi do toàn cầu hóa mang lại và nỗi lo sợ về việc đánh mất bản sắc quốc gia.
Tuy nhiên, Fukuyama cũng cảnh báo về mặt trái của chủ nghĩa dân tộc. Ông cho rằng các phong trào dân tộc chủ nghĩa đang lợi dụng cảm xúc dân tộc để thúc đẩy những chính sách gây hại, thường đi kèm với chủ nghĩa bài ngoại, kỳ thị chủng tộc, đe dọa các giá trị tự do và dân chủ. Việc phản ứng thái quá với cảm giác bất an về bản sắc có thể dẫn đến xung đột xã hội và suy giảm tự do cá nhân.
Để giải quyết tình trạng này, Fukuyama khuyến nghị các chính phủ cần tìm kiếm sự cân bằng giữa việc bảo vệ bản sắc dân tộc và duy trì các giá trị tự do, dân chủ. Cần có những chính sách hỗ trợ tích cực hơn để bảo tồn và phát triển các nét văn hóa đặc trưng của mỗi quốc gia, đồng thời tăng cường giáo dục nhằm nâng cao nhận thức của người dân về bản sắc quốc gia, khơi dậy niềm tự hào dân tộc một cách lành mạnh, tránh rơi vào cực đoan. “Bản sắc – Nhu cầu Phẩm Giá Và Chính Trị Phẫn Nộ” là một cuốn sách đáng đọc cho bất kỳ ai quan tâm đến những biến động chính trị – xã hội đang diễn ra trên thế giới hiện nay.
