“Các cụ Trạng Việt Nam” của Phan Kế Bính là một công trình nghiên cứu đáng quý, ghi chép lại cuộc đời và sự nghiệp của những nhân vật tài trí, mưu lược đã đóng góp công sức lớn lao cho đất nước. Tác phẩm không chỉ đơn thuần là tập hợp thông tin về hàng trăm cụ Trạng từ khắp mọi miền đất nước, mà còn là bức tranh sống động về xã hội Việt Nam từ những năm đầu thế kỷ 20 cho đến khi sách được xuất bản năm 1985. Qua ngòi bút tỉ mỉ của tác giả, người đọc được dẫn dắt vào hành trình khám phá cuộc đời của những bậc tiền bối, từ hoàn cảnh xuất thân, quá trình học tập, cho đến những cống hiến thầm lặng mà vĩ đại cho dân tộc.
Tác giả Phan Kế Bính tâm niệm việc ghi chép lại công lao của các vị tiền bối là một sứ mệnh cao cả, vừa để tri ân những đóng góp của họ, vừa để lại một kho tàng tư liệu quý giá cho thế hệ mai sau. Ông đã dày công khảo sát, tìm hiểu tư liệu từ nhiều nguồn khác nhau, nhằm đảm bảo tính trung thực và chi tiết trong từng câu chuyện. Mỗi phần trong cuốn sách được dành riêng để khắc họa chân dung một cụ Trạng cụ thể, giúp người đọc dễ dàng tiếp cận và hiểu rõ hơn về cuộc đời và sự nghiệp của họ.
Tác phẩm đặc biệt nhấn mạnh vào những nhân vật tiêu biểu, có ảnh hưởng sâu rộng đến lịch sử dân tộc. Điển hình như cụ Phan Bội Châu, nhà chí sĩ yêu nước kiên trung, người đã dành cả cuộc đời cho sự nghiệp giải phóng dân tộc. Cuốn sách tái hiện lại hành trình gian nan của cụ Phan từ thời niên thiếu hiếu học, tham gia phong trào Đông Du sang Nhật Bản tìm đường cứu nước, cho đến khi bị bắt giam oan khuất và qua đời năm 1940. Bên cạnh đó, cuốn sách cũng không quên nhắc đến những tên tuổi lẫy lừng khác như cụ Huỳnh Thúc Kháng với công lao to lớn trong việc xây dựng trường Quốc học Huế, cụ Nguyễn Đình Chiểu, nhà thơ mù lòa với tâm hồn yêu nước nồng nàn, hay cụ Nguyễn Đình Thiện, người có công trong việc phát triển nông nghiệp và trồng dâu nuôi tằm ở Nam Định.
Không chỉ tập trung vào những nhân vật nổi tiếng, “Các cụ Trạng Việt Nam” còn dành không gian đáng kể để giới thiệu về những cụ Trạng đã có những đóng góp thầm lặng nhưng không kém phần quan trọng cho nền giáo dục, văn hóa, nông nghiệp, y tế của đất nước. Từ cụ Trần Văn Giàu với những cống hiến cho ngành y tế ở Bạc Liêu, cho đến hàng trăm cụ Trạng khác trên khắp mọi miền đất nước, tất cả đều được tác giả ghi nhận một cách trân trọng. Dù chỉ là những giới thiệu ngắn gọn, nhưng những thông tin này đã góp phần làm phong phú thêm nội dung cuốn sách, đồng thời khẳng định vai trò to lớn của đội ngũ trí thức, nhà yêu nước tiền bối trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước.
Phần phụ lục với danh sách và hình ảnh của nhiều cụ Trạng càng làm tăng thêm giá trị tư liệu của cuốn sách. “Các cụ Trạng Việt Nam” của Phan Kế Bính không chỉ là một công trình nghiên cứu công phu, mà còn là một tác phẩm giàu tính nhân văn, góp phần tôn vinh và tri ân những đóng góp to lớn của các bậc tiền bối cho dân tộc. Đây thực sự là một cuốn sách quý giá cho các nhà nghiên cứu, giáo viên và bạn đọc quan tâm đến lịch sử và văn hóa Việt Nam. Tác phẩm xứng đáng là một tài liệu tham khảo quan trọng, giúp bạn đọc hiểu rõ hơn về truyền thống yêu nước và tinh thần quật cường của dân tộc Việt Nam qua những tấm gương sáng ngời của các cụ Trạng. Một số cụ Trạng được nhắc đến trong sách bao gồm Trạng Ăn, Trạng Hầu, Trạng Bùng, Trạng Mõ, Trạng Lợn, Trạng Ác, Trạng Hiền và Trạng Trình.
