Cuốn sách “Cần Vương – Đông Du” của tác giả Bút Ngữ là một tác phẩm lịch sử đáng chú ý, khắc họa một giai đoạn đầy biến động và bi tráng của triều đại nhà Nguyễn cuối thế kỷ 19. Tác phẩm tập trung phản ánh chi tiết những nỗ lực kiên cường của vua Hàm Nghi và các quan lại trung thành trong cuộc đấu tranh bảo vệ nền độc lập dân tộc trước sự xâm lược của thực dân Pháp.
Bối cảnh lịch sử được tác giả tái hiện lại bắt đầu từ sau khi Pháp chiếm được thành Gia Định năm 1859. Vua Tự Đức đã hoạch định kế hoạch kháng chiến lâu dài, nhưng sự ra đi của ông vào năm 1883 đã đẩy triều đình vào vòng xoáy tranh giành quyền lực, tạo điều kiện cho Pháp đánh chiếm các tỉnh miền Trung và áp đặt Hòa ước Patenôtre năm 1884, biến Việt Nam thành xứ bảo hộ.
Trước tình thế nguy nan, vua Hàm Nghi cùng các trung thần như Tôn Thất Thuyết, Phan Đình Phùng, Nguyễn Văn Tường đã bí mật chuẩn bị cho cuộc khởi nghĩa Cần Vương. Kế hoạch chi tiết được vạch ra bao gồm việc tuyên bố Cần Vương, kêu gọi nghĩa quân khắp cả nước, đồng thời tìm kiếm sự hỗ trợ từ nhà Thanh. Tuy nhiên, kế hoạch này đã bị bại lộ trước sự tấn công bất ngờ của quân Pháp.
Trong tình thế cấp bách, ngày 14/6/1885, vua Hàm Nghi buộc phải tuyên bố Cần Vương tại Tân Sở (Quảng Trị). Tuy nhiên, do thiếu sự chuẩn bị kỹ lưỡng và sự ủng hộ rộng rãi, phong trào Cần Vương gặp nhiều khó khăn ngay từ những ngày đầu. Quân Pháp nhanh chóng đàn áp các cuộc nổi dậy ban đầu và tàn sát nghĩa quân.
Trước nguy cơ bị bắt, vua Hàm Nghi và một số quan lại trung thành đã quyết định rời khỏi đất nước, bắt đầu cuộc hành trình Đông Du đầy gian nan sang Trung Quốc để tìm kiếm sự viện trợ. Cuốn sách miêu tả sinh động hành trình đầy gian khổ của đoàn người qua các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên trước khi vượt biên giới. Họ phải đối mặt với muôn vàn khó khăn: thiếu lương thực, quần thần ly tán, và sự truy đuổi gắt gao của quân Pháp.
Sau hơn một năm lưu lạc đầy khó khăn tại Quảng Tây, vua Hàm Nghi và đoàn tùy tùng cuối cùng cũng đến được Vân Nam. Tuy nhiên, hy vọng mong manh về sự hỗ trợ từ triều đình nhà Thanh đã tan vỡ. Nhà Thanh chỉ cho phép họ ở lại với điều kiện không được tham gia bất kỳ hoạt động chính trị nào. Điều này đã đặt dấu chấm hết cho hy vọng khôi phục lại nền độc lập thông qua con đường Cần Vương – Đông Du. Vua Hàm Nghi qua đời tại Vân Nam năm 1898, khép lại một chương bi tráng trong lịch sử đấu tranh chống ngoại xâm của dân tộc Việt Nam.
“Cần Vương – Đông Du” không chỉ cung cấp những chi tiết quý giá về cuộc kháng chiến chống Pháp cuối thế kỷ 19 mà còn khắc họa chân dung một vị vua yêu nước, sẵn sàng hy sinh tất cả vì độc lập dân tộc. Tác phẩm là một đóng góp quan trọng cho việc nghiên cứu và tìm hiểu về một giai đoạn lịch sử đầy biến động của Việt Nam, đồng thời tôn vinh tinh thần bất khuất của những người con đất Việt đã dũng cảm chiến đấu vì tự do và chủ quyền đất nước.
