Chân Dung Cát, tiểu thuyết của nhà văn – nhà nghiên cứu văn hóa Chăm Inrasara, đưa người đọc vào không gian văn hóa Chăm độc đáo, nơi những gương mặt hiện lên ẩn khuất, giữa thực tại và huyền thoại. Tác phẩm khắc họa chân dung những con người với số phận và nghề nghiệp khác nhau, đều chung khát vọng bảo vệ và gìn giữ những nét đẹp văn hóa Chăm bí ẩn, huy hoàng nhưng đang dần phôi pha.
Cuốn tiểu thuyết vẽ nên bức tranh về cộng đồng Chăm sống trong hoàn cảnh nghèo nàn, khắc nghiệt nhưng vẫn tiềm ẩn sức sống mãnh liệt. Những khát khao cháy bỏng, đôi khi đến mức hoang tưởng, luôn đan xen với nỗi buồn sâu xa trên hành trình hội nhập vào xã hội hiện đại. Độc giả sẽ tìm thấy sự đồng cảm với những thân phận, chia sẻ thái độ sống qua những tình tiết sống động, những xúc cảm tinh tế hay dữ dội của con người. Từ đó, ta có thể nhìn ra nét đặc thù tinh thần của thời đại, cũng như cảm quan độc đáo của tác giả về những vấn đề muôn thuở của nhân loại.
Inrasara, được biết đến là nhà thơ từng đoạt giải thưởng văn học ASEAN 2005 với tập thơ Lễ Tẩy Trần Tháng Tư, và là tác giả của tập phê bình – tiểu luận Chưa Đủ Cô Đơn Cho Sáng Tạo. Thơ ông mang đậm xúc cảm chắt lọc, tiết chế, chứng nghiệm minh bạch tâm trạng của đời sống Chăm đầy xáo trộn, xô lệch; xa xôi hơn, hướng đến nỗi buồn Chăm và sự bí ẩn Chăm với ngôn ngữ đậm đà, sáng rõ, giàu hình ảnh và liên tưởng. Ngòi bút phê bình của Inrasara cũng tập trung phân tích những kỹ thuật sáng tác hậu hiện đại, xem đó như phương tiện biểu hiện cảm quan nghệ thuật mới mẻ. Chân Dung Cát là nỗ lực mới của ông trong việc khắc họa diện mạo Chăm và chinh phục thể loại tiểu thuyết, tạo nên một ý niệm “tiểu thuyết” độc đáo của riêng mình.
Tác phẩm đặt ra câu hỏi: Chân Dung Cát hay Chân Dung Chăm? Bởi lẽ, trong khi hầu hết mọi người hình dung về đời sống Chăm là nghèo khổ, lạc hậu, gần như bị thế giới văn minh bỏ quên, thì những di sản như tháp Chàm, Katê, Baranưng, Ginang… lại khơi gợi sự tò mò, nhưng chỉ là thoáng qua về một kỳ quan huy hoàng xưa, nay chỉ còn phế tích. Ngay từ chương đầu tiên, số phận các nhân vật của Inrasara đã được báo trước cái chết hoặc hồi kết. Không tập trung vào diễn biến cụ thể của sự kiện, tính cách, thân phận, Inrasara khắc họa chân dung Chăm bằng những lát cắt sắc bén, tập trung vào tinh thần Chăm. Mỗi nhân vật hiện lên chủ yếu ở góc độ tinh thần, tạo nên diện mạo “lập thể” tinh thần Chăm với cái nhìn hóm hỉnh, châm biếm.
Inrasara viết tiểu thuyết theo cách của một bài thơ. Chân Dung Cát có nhân vật nhà thơ J’Man, tự xưng “tôi”, vừa là tác giả tiểu thuyết Chân Dung Cát, vừa là người kể chuyện chính. Bên cạnh J’Man, có những nhân vật chỉ hiện lên qua “hồ sơ” hoặc trí nhớ của anh, như những hình bóng của quá khứ. Câu chuyện khi thì do J’Man kể, khi thì được “cắt dán” bởi “hồ sơ bệnh án” (đồng thời là hồ sơ nhân thân), sổ ghi chép, lịch làm việc, bài thơ ngẫu hứng hay suy tưởng rời rạc của các nhân vật. Bàn tay sắp xếp của nhà văn cố tình lộ liễu trong các thao tác này nhằm khách quan hóa các điểm nhìn, nới rộng không – thời gian, đồng thời chia cắt nó thành từng mảnh nhỏ. Với mỗi mảnh vỡ, nhà văn truyền tải trọn vẹn từng cảm nhận, từng tâm trạng giữa những đứt gãy, xáo trộn, xô lệch, tạo nên không khí ngẫu hứng, dung dị đời thường.
Chủ đề của tác phẩm được hiển thị ngay từ chương đầu tiên, nhưng quan trọng hơn là những lối xúc cảm, nắm bắt đa chiều, vươn từ hiện tại tới quá khứ, tương lai, về hiện thực như một tổng thể đồ sộ. Inrasara tìm thấy điểm gặp gỡ giữa tiểu thuyết và thơ, thể hiện trực tiếp xúc cảm và chứng nghiệm hiện thực trong một hình thức tổ chức tác phẩm đặc biệt.
Dù là những chân dung hoạt kê, châm biếm, Chân Dung Cát vẫn đượm nét đằm thắm, sâu lắng. Ngay cả khi trào lộng, tác giả vẫn giữ được niềm cảm thông. Những cực đoan, huyễn tưởng, rồ dại được nhìn nhận như sự sẻ chia gánh nặng buồn thương định mệnh của con người. Vẻ đẹp Chăm đậm tính nữ, thuần khiết, phồn thực, ẩn hiện, quyến rũ trong tác phẩm, vừa như sự cứu rỗi, vừa như nỗi ngậm ngùi. Nỗi buồn Chăm, bí ẩn Chăm, đó là điều mỗi người đọc có thể hướng tới và sẻ chia cùng tác giả.
