Cuốn sách “Chợ Trời Biên Giới Việt Nam” của tác giả Lê Hương đưa độc giả trở về một giai đoạn lịch sử đặc biệt, đầu năm 1955, khi những khu chợ trời dọc biên giới Việt Nam – Campuchia trở thành một hiện tượng độc đáo. Tác giả, với kinh nghiệm thường xuyên qua lại các vùng biên cảnh, đã tỉ mỉ ghi chép lại sự kiện lạ lùng này, một bức tranh sống động về mối quan hệ kỳ dị giữa hai quốc gia láng giềng.
Cuốn sách không chỉ đơn thuần liệt kê các địa điểm chợ trời, mà còn đi sâu phân tích bối cảnh lịch sử hình thành chúng. Từ sau cuộc kháng chiến chống Pháp, khi hai nước giành lại độc lập, vấn đề biên giới mới thực sự được quan tâm. Trước đó, việc di chuyển qua lại giữa hai nước tương đối tự do, biên giới chỉ được đánh dấu bằng những cột mốc đơn giản ven quốc lộ. Tác giả đã khảo sát toàn bộ dải biên giới, từ điểm giáp ranh ba nước Việt Nam – Campuchia – Lào cho đến vịnh Thái Lan, xác định 12 ngã đường chính thức và vô số đường mòn không chính thức.
Sự ra đời của chợ trời biên giới gắn liền với việc giao thương chính thức bị hạn chế do những khác biệt về lợi ích giữa hai quốc gia vào năm 1955. Hoạt động buôn lậu trở nên hấp dẫn với lợi nhuận cao và nhanh chóng, tập trung tại các vùng giáp ranh. Tại đây, những con buôn quen thuộc với chính quyền hai bên có thể dễ dàng qua lại mà không cần thủ tục rườm rà. Dần dần, những điểm trao đổi hàng hóa nhỏ lẻ ven đường, bờ ruộng phát triển thành những khu chợ sầm uất, hình thành nên cái tên “Chợ Trời Biên Giới”.
Tuy nhiên, không phải tất cả 12 ngã đường biên giới đều có chợ trời. Trên thực tế, chỉ có 4 chợ hoạt động chính thức, trong đó 2 chợ đặc biệt nhộn nhịp. Các chợ còn lại chỉ là những điểm mua bán nhỏ lẻ trong nhà dân. Sự khác biệt này được lý giải bởi địa thế và điều kiện giao thông. Thời gian hoạt động của chợ cũng bị giới hạn từ sáng sớm đến trưa do vấn đề an ninh. Việc di chuyển đến và rời khỏi chợ phải được tính toán cẩn thận để tránh bị chính quyền địa phương nghi ngờ vượt biên trái phép.
Yếu tố then chốt quyết định sự phồn thịnh của chợ trời chính là khả năng vận chuyển hàng hóa. Hai chợ sầm uất nhất nằm dọc quốc lộ 1 và sông Cửu Long, nhờ đó có điều kiện phát triển và mở rộng quy mô. Tác giả cũng phân tích chi tiết về các ngã đường khác, như quốc lộ 10 nối Pleiku với Stung Treng, quốc lộ 14 ở Phước Long, quốc lộ 13 từ Bình Long sang Kratié, và quốc lộ 22 từ Tây Ninh sang Kompong Cham. Mỗi con đường đều mang một câu chuyện riêng, gắn liền với lịch sử và những biến động chính trị, kinh tế của khu vực.
Cuối cùng, tác giả tập trung vào tỉnh lộ nối Tây Ninh với Svay Riêng, nơi buôn bán súc vật và ma túy cần sa diễn ra phổ biến. Đây là con đường quen thuộc của Việt kiều di chuyển giữa hai nước trước khi giao thương bị hạn chế. “Chợ Trời Biên Giới Việt Nam” không chỉ là một cuốn sách lịch sử, mà còn là một bức tranh đa sắc màu về đời sống, văn hóa, kinh tế và xã hội của người dân hai bên biên giới, hứa hẹn mang đến cho độc giả những khám phá thú vị và bất ngờ.
