“Cỏ lau” của Nguyễn Minh Châu là một tác phẩm khắc họa hiện thực chiến tranh khốc liệt và số phận con người thông qua lăng kính trải nghiệm đắng cay của nhân vật Lực. Trở về sau chiến tranh, Lực mang trong mình một vết thương lòng sâu sắc, nhận ra cuộc đời mình bị chia cắt bởi “nhát dao” chiến tranh. Không chỉ riêng Lực, mà cả mảnh đất quê hương anh cũng đầy rẫy những mất mát, đau thương không thể nào hàn gắn. Hình ảnh những hòn vọng phu trên núi Đợi, nay được gọi là núi Tử Sĩ, trở thành biểu tượng cho nỗi đau dai dẳng của những người phụ nữ mất chồng, mất con trong chiến tranh.
Nguyễn Minh Châu khéo léo đan xen giữa hiện thực và huyền thoại, từ những hòn vọng phu bằng đá đến những “hòn vọng phu” trong tâm tưởng như Thai và Phi Phi, vợ và người yêu của Lực. Sự trở về của Lực khi cuộc sống của họ đã sang trang mới chỉ càng khoét sâu thêm những vết thương lòng âm ỉ. Hình ảnh Phi Phi lặng lẽ tìm kiếm hài cốt người yêu giữa buổi chiều tà u buồn càng khắc sâu thêm thông điệp “chiến tranh không phải trò đùa”. Số phận Lực ở cuối truyện, một người lính già sống lặng lẽ bên ngôi mộ duy nhất trên mảnh đất được tưới tắm bằng máu xương đồng đội, để lại trong lòng người đọc nhiều suy tư, day dứt.
Cỏ lau, hòn vọng phu, ngôi mộ… những biểu tượng giàu sức gợi được Nguyễn Minh Châu sử dụng một cách tài tình, cùng với những thanh âm da diết của bài hát “Mùa xuân”, góp phần khắc họa nỗi đau khổ, trớ trêu của kiếp người sau chiến tranh. Giọng kể của người trong cuộc càng làm tăng thêm tính chân thực và day dứt cho câu chuyện. Tác phẩm không chỉ là tiếng nói xót xa cho số phận con người mà còn là lời cảnh tỉnh về sự biến chất, tha hóa của con người bởi chiến tranh. Một nhân vật trong truyện đã cay đắng nhận ra: “chiến tranh làm cho người ta hư đi hơn là làm cho người ta tốt hơn”. Nguyễn Minh Châu đã phơi bày sự thật phũ phàng ấy qua những câu chuyện về người lính bị chính đồng đội đẩy vào chỗ chết, về người cha đau xót nhìn con trai mình biến thành kẻ tàn nhẫn sau khi trở về từ chiến trường. Hình ảnh trẻ em say mê chơi trò trận giả, thích thú với những ngôi mộ là một minh chứng đau lòng cho sự ảnh hưởng tiêu cực của chiến tranh lên tâm hồn trẻ thơ.
Tiếp cận chiến tranh từ góc nhìn số phận cá nhân, Nguyễn Minh Châu đã thể hiện một nỗi lo âu sâu sắc về con người trên mảnh đất mà lịch sử được viết nên bởi chiến tranh. “Cỏ lau” là một tác phẩm xuất sắc của Nguyễn Minh Châu, đặt cạnh những tác phẩm cùng thời như “Gió dại” của Bảo Ninh, cùng chia sẻ một cái nhìn tỉnh táo, sắc lạnh về con người trong chiến tranh. “Cỏ lau” với những mảnh ký ức đan xen, những hình ảnh biểu tượng giàu ý nghĩa và những câu chuyện đầy ám ảnh, chắc chắn sẽ để lại trong lòng người đọc nhiều suy ngẫm về chiến tranh và số phận con người.
