“Con Đường Đau Khổ” của Aleksey Nikolayevich Tolstoy không chỉ đơn thuần là một cuốn tiểu thuyết lịch sử, mà là một bức tranh toàn cảnh về xã hội Nga trước thềm Thế chiến thứ nhất, nhìn qua lăng kính của những số phận riêng tư. Bối cảnh là thành phố Petersburg năm 1914, nơi không khí ngột ngạt của một xã hội tư sản đang trên đà suy tàn bao trùm tất cả. Trong bầu không khí u uất, đượm mùi vốtka và những cuộc tình phù phiếm, giới trí thức tiểu tư sản, những “con bướm” xa rời thực tế của đất nước, mải miết tìm kiếm một “con đường thứ ba” như một lối thoát cho sự bế tắc của cuộc đời.
Tác phẩm tập trung khắc họa những nhân vật như Katia, Dasha, Roschin… những con người lạc lõng, cô đơn, tự giam cầm mình trong vòng xoáy của những mối quan hệ chóng vánh, những cuộc “dạ đàm” triết học và nghệ thuật, cùng những suy tư vô vọng về bản thân và xã hội. Họ là những “kẻ lưu đày” trong chính xã hội mà mình đang sống, những tâm hồn trôi dạt không bến bờ. Liệu họ sẽ đi về đâu với những suy nghĩ đó? Chính Tolstoy, thông qua ngòi bút sắc sảo của mình, đã dự báo về một con đường lạc lối dành cho họ, nếu không tìm thấy một giải pháp mang tính cách mạng thực sự.
Mặc dù lấy bối cảnh lịch sử, nhưng “Con Đường Đau Khổ” không phải là một cuốn tiểu thuyết lịch sử theo nghĩa thông thường, cũng không đơn thuần là một câu chuyện gia đình như tên gọi ban đầu “Hai Chị Em”. Tác giả không chủ đích tái hiện lại dòng chảy lịch sử một cách chính xác, mà tập trung vào mối quan hệ phức tạp giữa giới trí thức và cách mạng, một vấn đề nhức nhối của xã hội Nga lúc bấy giờ. Chính vì vậy, “Con Đường Đau Khổ” mang đậm âm điệu của triết lý xã hội đan xen với những trăn trở nội tâm sâu sắc của từng cá nhân, ngay từ những trang đầu tiên.
Sức hút của tác phẩm nằm ở khả năng kết nối những số phận cá nhân với vận mệnh của cả một đất nước. Qua những nhân vật của mình, Tolstoy thể hiện sự giằng xé trong suy nghĩ của giới trí thức Nga trước làn sóng cách mạng, một sự kháng cự xuất phát từ chính sự mơ hồ về bản chất của cách mạng. Nghệ thuật miêu tả tâm lý nhân vật tài tình của Tolstoy, đặc biệt là “tâm lý hấp dẫn và tinh tế của một cô gái Nga đang yêu” như lời Gorky nhận xét, cùng với ngôn ngữ giàu chất thơ, những hình ảnh đầy màu sắc, đã tạo nên sức lôi cuốn đặc biệt cho tác phẩm.
Kết thúc phần một, thông qua lời của Roschin, tác giả dường như muốn hé lộ tư tưởng chủ đạo của toàn bộ tác phẩm: “Thời gian sẽ trôi qua, những cuộc chiến tranh sẽ dần dần yên bình, những cuộc cách mạng sẽ không còn hô hào và chỉ còn lại những trái tim kiên nhẫn, dịu dàng và đầy tình yêu thương…” Một câu nói gợi mở nhiều suy tư về những giá trị vĩnh cửu của con người sẽ còn lại sau những biến động dữ dội của lịch sử.
