“Cư Kỉnh” của Hồ Biểu Chánh là một bức tranh xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX, thời điểm giao thoa giữa truyền thống và hiện đại, nơi văn học nghệ thuật vừa mang đặc trưng dân tộc vừa chịu ảnh hưởng từ bên ngoài, đôi khi dẫn đến những lệch lạc, tác động tiêu cực đến đời sống tinh thần. Tác phẩm phơi bày thực trạng suy đồi đạo đức của một bộ phận trí thức đương thời thông qua nhân vật Chí Cao, một tiểu thuyết gia nổi tiếng lại lợi dụng văn chương để lừa gạt tình cảm độc giả. Hành trình sa ngã của Chí Cao và cái giá phải trả cho những hành vi sai trái của anh chính là lời cảnh tỉnh sâu sắc về luật nhân quả: “gieo gió ắt gặp bão”.
Với lối hành văn Nam Bộ đặc trưng, nhẹ nhàng, thủng thỉnh, ngôn từ giản dị mà thấm thía, chỉ vỏn vẹn hơn năm mươi trang sách, Hồ Biểu Chánh đã khắc họa nên một phần bức tranh văn học Việt Nam những năm đầu thế kỷ 20, đồng thời bóc trần sự tha hóa nhân cách của một bộ phận trí thức. Câu chuyện tình trắc trở giữa Chí Cao và cô Túy, kết thúc bi thảm bằng cái chết của Chí Cao, càng làm nổi bật thông điệp nhân văn của tác phẩm: sống đúng với lương tâm, đạo lý mới mong có được hạnh phúc đích thực.
Hồ Biểu Chánh, một cây bút lớn của Nam Bộ đầu thế kỷ 20, nổi tiếng với hơn 60 tác phẩm xoay quanh các vấn đề đạo đức, nhân nghĩa, tình đời giữa dòng xoáy của xã hội đương thời. Tiểu thuyết của ông mang đậm hơi thở Nam Bộ, với ngôn ngữ mộc mạc, chân quê, lối kể chuyện hưỡn đãi nhưng không kém phần tinh tế, xoáy sâu vào từng ngóc ngách của đời sống, phơi bày những góc khuất tưởng chừng bình dị mà lại đầy gai góc, khiến người đọc không khỏi giật mình suy ngẫm.
Đọc “Cư Kỉnh” nói riêng và các tác phẩm của Hồ Biểu Chánh nói chung, chính là hành trình trở về quá khứ, chứng kiến những đổi thay của thời cuộc, những thăng trầm của kiếp người, để rồi lặng lẽ chiêm nghiệm về lẽ đời, về nhân tình thế thái, và có lẽ, cũng để thấy lòng mình man mác một nỗi buồn nhân thế. Đoạn trích trong tác phẩm, kể về việc quan Chủ quận nhận được thư của Huyện Hàm Tân về một manh mối liên quan đến vụ án mạng, mở ra một tình tiết mới đầy kịch tính. Sự nghiêm nghị của quan Chủ quận, vẻ tư lự của ông Huyện, cùng nét mặt quyết đoán của bà Huyện, tất cả tạo nên một bầu không khí căng thẳng, báo hiệu những diễn biến phức tạp sắp xảy ra. Lời kể của ông Huyện về bóng người bí ẩn trong đêm khuya càng làm tăng thêm sự bí ẩn, lôi cuốn người đọc vào vòng xoáy của câu chuyện.
