“Cửa Khổng” của Kim Định, xuất bản lần đầu năm 1910, là một tác phẩm quý giá, hé lộ bức tranh lịch sử và văn hóa sống động của làng Đỗ Xá, Nam Định, quê hương của một dòng họ Khổng, trải dài từ thế kỷ XV đến đầu thế kỷ XX. Dựa trên nguồn tư liệu lịch sử phong phú và gia phả dòng họ, tác giả đã tái hiện hành trình hình thành và phát triển của làng xã qua bốn chương sách được sắp xếp theo trình tự thời gian, cho phép người đọc dễ dàng theo dõi dòng chảy biến đổi của lịch sử.
Chương mở đầu đưa chúng ta trở về thời Lê sơ, chứng kiến những bước chân đầu tiên của dòng họ Khổng trên mảnh đất Nam Định. Từ vùng đất Hà Nam xa xôi, dưới sự dẫn dắt của Khổng Tử Địch, họ đã khai khẩn vùng đất hoang vu, đặt nền móng cho làng Đỗ Xá, nơi trở thành quê hương mới, chốn an cư lạc nghiệp cho dòng họ. Qua ngòi bút của Kim Định, ta hình dung được những gian nan của buổi đầu khai phá, đồng thời cảm nhận được ý chí kiên cường của những người đi mở đất.
Tiếp nối câu chuyện, chương hai khắc họa sự phát triển phồn thịnh của Đỗ Xá dưới thời Lê Trung Hưng và cuối thời Nguyễn. Làng quê dần đông đúc, nghề trồng lúa nước và trồng dâu nuôi tằm trở thành nguồn sống chính. Nhiều gia đình họ Khổng vươn lên nhờ buôn bán tơ lụa. Dưới triều Nguyễn, truyền thống hiếu học được đề cao, nhiều người con của làng đỗ đạt cao trong các kỳ thi, tiêu biểu là Khổng Hữu Độ, vị Tiến sĩ khoa Tân Dậu năm 1837. Sự chuyển mình của làng xã từ một vùng đất hoang sơ thành một cộng đồng thịnh vượng được tác giả tái hiện một cách chi tiết và sống động.
Bước sang chương ba, bức tranh văn hóa đặc sắc của làng Đỗ Xá được phác họa rõ nét. Từ thời Lê – Nguyễn đến đầu thế kỷ XX, nét đẹp truyền thống được gìn giữ, coi trọng việc thờ cúng tổ tiên và phong tục tập quán. Tinh thần hiếu học được đề cao, việc giáo dục con cháu được đặt lên hàng đầu. Những lễ hội truyền thống như lễ hội Chùa Bái Đính, tế lễ cúng tổ tiên… không chỉ là dịp để cộng đồng sum vầy mà còn thể hiện bản sắc văn hóa độc đáo của cư dân Đỗ Xá.
Cuối cùng, chương bốn phản ánh thực trạng kinh tế – xã hội của làng Đỗ Xá vào đầu thế kỷ XX dưới ách đô hộ của thực dân Pháp. Nền kinh tế nông nghiệp vẫn là trụ cột, song song đó là sự xuất hiện của các ngành nghề mới như thủ công nghiệp và buôn bán. Tuy nhiên, sự can thiệp của chính quyền thuộc địa đã gây ra không ít khó khăn, làm suy giảm kinh tế, tác động đến đời sống và tình hình chính trị của làng xã trong giai đoạn đầu thế kỷ mới. “Cửa Khổng” không chỉ là câu chuyện của một dòng họ, một làng quê, mà còn là một lát cắt lịch sử phản ánh những biến động của xã hội Việt Nam trong một giai đoạn lịch sử đầy biến thiên. Mời bạn đọc cùng khám phá!
