Cuốn sách “Dẫn Luận Về Phật Giáo” của tác giả Damien Keown mở đầu bằng câu chuyện người mù sờ voi, một ẩn dụ tinh tế về những khó khăn trong việc nắm bắt toàn diện Phật giáo. Giống như những người mù chỉ cảm nhận được một phần con voi rồi khăng khăng phần mình đúng, việc nghiên cứu Phật giáo cũng dễ dẫn đến những kết luận phiến diện, sai lệch nếu chỉ dựa trên một góc nhìn hạn hẹp. Qua nhiều thế kỷ, nhiều quan điểm sai lầm về Phật giáo đã xuất hiện, ví dụ như cho rằng Phật giáo “tiêu cực”, “chối bỏ thế gian” hay “bi quan”. Mặc dù những khái quát hóa thái quá này đang dần ít đi, vẫn còn một số tác giả phóng đại một vài đặc điểm nhất định hoặc áp đặt những quan điểm đúng trong một bối cảnh cụ thể lên toàn bộ truyền thống Phật giáo.
Câu chuyện người mù sờ voi nhắc nhở chúng ta về sự rộng lớn và phức tạp của Phật giáo, đòi hỏi sự thận trọng trong việc đưa ra kết luận chung chung. Những phát biểu kiểu “Phật tử tin rằng…” hay “Phật giáo dạy rằng…” cần được xem xét kỹ lưỡng, đặt trong bối cảnh cụ thể về truyền thống, tông phái, văn hóa và thời đại. Một số học giả thậm chí cho rằng “Phật giáo” như một thực thể thống nhất mà phương Tây định nghĩa thực chất không tồn tại, mà chỉ là tập hợp của nhiều “truyền thống con”. Quan điểm này, tuy có phần cực đoan, phản ánh sự đa dạng trong Phật giáo và cảnh báo chúng ta tránh né lối tư duy “bản chất hóa”, coi Phật giáo là một khối đồng nhất. Thay vì chia nhỏ hoặc đồng nhất hóa, chúng ta nên hình dung Phật giáo như con voi trong câu chuyện: một tổng thể thống nhất được cấu thành từ nhiều bộ phận khác biệt.
Không chỉ dừng lại ở sự đa dạng của đối tượng nghiên cứu, câu chuyện còn hé lộ một tầng nghĩa sâu sắc hơn: có nhiều kiểu “mù lòa” trong nhận thức. Các nghiên cứu về thị giác cho thấy tâm trí ảnh hưởng mạnh mẽ đến những gì chúng ta thấy. Chúng ta thường nhìn thấy điều mình mong đợi hoặc muốn thấy, đồng thời loại bỏ những gì không phù hợp với mô hình thực tại của mình. Sự khác biệt trong cách nhìn nhận và hiểu biết giữa các nền văn hóa càng làm rõ nét vấn đề này. Khi tiếp xúc với Phật giáo, chúng ta dễ dàng phóng chiếu niềm tin và giá trị của mình, rồi ngộ nhận rằng Phật giáo chính là những gì chúng ta kỳ vọng hoặc e ngại. Ngay cả các chuyên gia cũng không tránh khỏi nguy cơ áp đặt giả định cá nhân, dẫn đến những diễn giải sai lệch.
Ngoài những yếu tố chủ quan cá nhân, rủi ro từ sự rập khuôn văn hóa cũng hiện hữu khi tiếp cận với những điều khác biệt. Theo Edward Said, phương Tây thường xây dựng hình ảnh “Đông phương” trong nghệ thuật và văn chương dựa trên những phản chiếu vô thức về chính mình, hơn là một mô tả chính xác về thực tế. Dù không hoàn toàn đồng tình với lý thuyết của Said, chúng ta vẫn cần nhận thức rằng những thái độ và giả định văn hóa có thể ảnh hưởng đến cách chúng ta nhìn nhận những nền văn hóa khác. Trong nghiên cứu Phật giáo, điều này đặt ra một thách thức quan trọng: cần tỉnh táo trước nguy cơ “mù văn hóa” và tránh áp đặt máy móc các phạm trù, khái niệm của phương Tây lên những nền văn hóa và văn minh khác.
