“Đội Gạo Lên Chùa” của Nguyễn Xuân Khánh là câu chuyện cảm động về hai chị em Nguyệt và An, mồ côi cha mẹ sau một trận càn quét tàn khốc của thực dân Pháp. Bỏ lại quê hương, chạy trốn sự truy đuổi gắt gao, họ tìm được nơi nương náu tại chùa Sọ, một ngôi chùa bình yên giữa làng quê Việt Nam. Từ đây, số phận của hai chị em gắn liền với ngôi chùa và những con người nơi đây, mở ra một hành trình đầy biến động giữa hai cuộc chiến tranh tàn khốc.
Làng Sọ, tưởng chừng êm đềm như bao làng quê khác, lại phải trải qua những biến động dữ dội trong nửa thế kỷ. Số phận ngôi chùa, sư cụ trụ trì và những con người nương tựa nơi cửa Phật sẽ ra sao giữa dòng chảy lịch sử? Tác phẩm mang đậm tính luận đề, soi rọi vai trò quan trọng của đạo Phật trong đời sống tâm linh người Việt, đồng thời khắc họa nét đẹp của văn hóa Phật giáo hòa quyện trong mạch nguồn văn hóa dân tộc. “Đội Gạo Lên Chùa” cũng là một sự gợi mở về lối sống Phật giáo trong xã hội hiện đại.
Nguyễn Xuân Khánh sử dụng lối viết cổ điển, dẫn dắt câu chuyện theo trình tự thời gian, từ cải cách ruộng đất, sửa sai, hợp tác hóa, chiến tranh đến thống nhất đất nước. Làng xóm, họ tộc, gia đình tan rồi hợp, đan xen những tình tiết ly kỳ, hấp dẫn. Điểm đặc biệt của tác phẩm là đặt ngôi chùa và các nhà sư làm trung tâm, lấy Phật giáo làm điểm nhìn để soi chiếu những biến cố lịch sử. Các nhân vật không chỉ đối đầu theo kiểu “địch – ta” mà còn có những cuộc đấu tranh nội tâm gay go với lẽ sống và đạo lý, tạo nên chiều sâu và ý nghĩa cho tác phẩm. “Đội Gạo Lên Chùa” chạm đến những vấn đề muôn thuở của kiếp người, khơi gợi nhiều suy ngẫm về thân phận con người trong dòng chảy lịch sử.
Tác giả dành nhiều tâm huyết để khắc họa vẻ đẹp của người phụ nữ, cả trong những khoảnh khắc bi thương nhất, và vẻ đẹp của trí tuệ, của con người có văn hóa, ngay cả ở những người thuộc phe đối lập. Sự huyền ảo của tâm linh, những giấc mơ, hồn ma ẩn hiện… được lồng ghép khéo léo, tạo nên màu sắc riêng cho tác phẩm, khiến câu chuyện thêm phần mềm mại, sinh động và hấp dẫn. Mặc dù khó so sánh với “Hồ Quý Ly” và “Mẫu Thượng Ngàn” – hai tác phẩm đã được khẳng định giá trị của Nguyễn Xuân Khánh, “Đội Gạo Lên Chùa” lại gần gũi với độc giả hơn nhờ đề tài và bối cảnh hiện thực. Tác phẩm gợi mở nhiều vấn đề để suy ngẫm và hứa hẹn sẽ là một cuốn sách mà độc giả muốn đọc lại nhiều lần. Đoạn trích mở đầu với đêm tối đầy bất an tại chùa Sọ, tiếng súng vọng lại từ đồn Tây trên núi Thằn Lằn, tiếng chó sủa giật mình, và sự xuất hiện của hai chị em đáng thương dưới cổng chùa, báo hiệu một câu chuyện đầy cảm xúc và những biến cố khó lường đang chờ đón.
