“Đôi Mắt” của Nam Cao, một tác phẩm xuất sắc ra đời trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp, vẫn giữ nguyên giá trị sâu sắc cho đến ngày nay. Truyện ngắn xoay quanh vấn đề “cách nhìn cuộc sống”, một chủ đề vượt thời gian, được Nam Cao khéo léo thể hiện qua hình tượng hai nhà văn: Hoàng và Độ.
Hoàng, một nhà văn “chợ đen tài năng”, sống xa hoa giữa nạn đói năm 145. Khi tản cư về nông thôn, đôi mắt Hoàng chỉ nhìn thấy những mặt tiêu cực của người nông dân: “đần độn, lỗ mãng, ích kỷ, tham lam, bần tiện”. Anh châm biếm lối sống của họ, từ việc “giết một con gà thì ngày mai cả làng biết” đến cách họ “ngố ngố và cướp ghế”, đọc chậm, viết sai chính tả. Những câu chuyện về người bán cháo lòng trở thành chủ tịch xã hay anh thanh niên vác tre đi xây lũy thuộc lòng Tiến quân ca, đối với Hoàng chỉ là những tình tiết hài hước. Niềm tin duy nhất của Hoàng đặt vào “ông Cụ”, tin rằng lãnh tụ có thể xoay chuyển mọi tình thế dù người dân có xấu đi thế nào. Hoàng chọn lối sống “đóng cửa”, tách biệt với thực tại, đắm chìm trong thế giới riêng với màn trắng xoa, nước hoa, tiểu thuyết và những tri thức “tạp nham”.
Trái ngược hoàn toàn với Hoàng, nhà văn Độ mang một cái nhìn khác về người nông dân. Dù nhận thấy những hạn chế, Độ vẫn coi họ là một “bí ẩn” cần được khám phá và thấu hiểu. Chứng kiến Cách mạng Tháng Tám thành công, Độ nhận ra sức mạnh tiềm ẩn của người nông dân, những người “răng đen, mắt to”, hát Tiến quân ca “như người buồn ngủ cầu kinh” nhưng lại chiến đấu vô cùng can đảm. Hành động của anh thanh niên thuộc lòng ba giai đoạn bài hát, dù có phần máy móc, nhưng vẫn thể hiện tinh thần kháng chiến sục sôi khi anh “vui vẻ vác tre đi làm vật cản quân thù”. Độ nhìn thấy trách nhiệm cao cả với đất nước trong những hành động tưởng chừng nhỏ bé ấy. Anh hòa mình vào cuộc sống của người nông dân, cùng họ sống và chiến đấu vì dân tộc.
Thông qua nghệ thuật miêu tả tinh tế ngoại hình, cử chỉ, lời nói, Nam Cao khắc họa rõ nét hai nhân vật Hoàng và Độ, đại diện cho hai cách nhìn cuộc sống khác biệt. Hoàng với cái nhìn phiến diện, chỉ thấy những điều xấu xa, còn Độ lại có cái nhìn đa chiều, thấu hiểu và bao dung. Chính cách nhìn này đã dẫn đến những lựa chọn khác nhau trong lối sống của họ.
“Đôi Mắt” không chỉ tái hiện bức tranh nông thôn Việt Nam thời hậu Cách mạng mà còn đặt ra một câu hỏi mang tính thời đại: “Cách nhìn cuộc sống ảnh hưởng đến hạnh phúc của chúng ta như thế nào?”. Giống như câu nói của một danh nhân: “Hai người cùng nhìn xuống nước, một người chỉ thấy vũng nước, người kia thấy các vì sao”, cách nhìn quyết định cảm nhận của chúng ta về cuộc sống. Trong xã hội hiện đại, khi áp lực cuộc sống ngày càng tăng, việc nhìn nhận cuộc sống một cách tích cực, tìm kiếm cơ hội trong khó khăn, học hỏi điều tốt đẹp từ người khác càng trở nên quan trọng. “Đôi Mắt” của Nam Cao chính là lời nhắc nhở sâu sắc về giá trị của sự lạc quan, sự đồng cảm và tinh thần trách nhiệm với cộng đồng.
Tác phẩm này không chỉ là một đóng góp quan trọng cho văn học Việt Nam thời kỳ đó mà còn là bài học quý giá cho các thế hệ sau. Nam Cao, một nhà văn, một chiến sĩ xuất sắc, sinh ra trong gia đình hào hoa nhưng vẫn giữ được tinh thần lao động và trách nhiệm, đã để lại dấu ấn không thể phai mờ trong lòng độc giả. “Đôi Mắt” xứng đáng là một tác phẩm để đọc, để suy ngẫm và để chiêm nghiệm.
