“Đời Tài Hoa – Tập lịch sử ly kỳ nhất của cụ thủ khoa Nguyễn Hàm Ninh – Bạn đồng bệnh của ông Cao Bá Quát” của tác giả Nguyễn Văn Đề và Dương Tụ Quán là một hành trình khám phá cuộc đời và sự nghiệp của một nhân vật kiệt xuất – cụ Nguyễn Hàm Ninh, vị thủ khoa lừng danh đầu triều Nguyễn. Cuốn sách không chỉ đơn thuần là một tác phẩm lịch sử mà còn là bức tranh sống động về tinh thần hiếu học, yêu nước và khí phách của người trí thức Việt Nam trong giai đoạn giao thời đầy biến động đầu thế kỷ 20.
Sinh ra trong một gia đình nông dân nghèo khó ở làng Trung Trực, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa năm 1874, Nguyễn Hàm Ninh đã sớm bộc lộ tài năng thiên bẩm và niềm đam mê học tập. Năm 1899, ông đỗ Cử nhân khoa Canh Tý, vinh dự đứng đầu cả nước và được ban khen “Thủ khoa đầu triều Nguyễn”. Tuy nhiên, con đường quan lộ dưới triều Thành Thái không níu giữ được bước chân của một người trí thức đầy tâm huyết. Không đồng tình với chính sách cai trị của triều đình, ông quyết định rời bỏ chốn quan trường để theo đuổi lý tưởng giáo dục và khai sáng dân trí.
Rời xa chốn quan trường, cụ Nguyễn Hàm Ninh dồn hết tâm huyết cho việc học tập và truyền bá tri thức. Ông tự học tiếng Pháp, tiếng Anh để tiếp cận kho tàng kiến thức của thế giới. Năm 1908, cùng với những người bạn đồng chí hướng, ông thành lập Trường Dục Thanh – một trong những ngôi trường tư thục tiên phong của Việt Nam, góp phần đào tạo nhiều nhân tài cho đất nước. Không chỉ dừng lại ở việc giảng dạy, cụ Nguyễn Hàm Ninh còn miệt mài nghiên cứu và viết sách về lịch sử, địa lý, ngữ pháp tiếng Việt và ngoại ngữ, để lại một di sản tri thức vô giá cho hậu thế.
Xuyên suốt cuộc đời mình, cụ Nguyễn Hàm Ninh gắn bó mật thiết với nhà nho yêu nước Cao Bá Quát. Hai ông cùng chia sẻ quan điểm phê phán triều đình đương thời, cùng hướng tới mục tiêu thức tỉnh và nâng cao dân trí. Tình bạn của họ trở thành biểu tượng cho tinh thần yêu nước, trọng khoa học của tầng lớp trí thức Việt Nam thời cận đại. Sau khi Cao Bá Quát bị bức hại, cụ Nguyễn Hàm Ninh đã tận tình giúp đỡ gia đình bạn mình và tiếp tục phát huy tư tưởng tiến bộ của ông.
“Đời Tài Hoa” tái hiện một cách chi tiết và chân thực cuộc đời và sự nghiệp của cụ Nguyễn Hàm Ninh qua nhiều giai đoạn lịch sử thăng trầm, đồng thời hé lộ những tư liệu quý giá về những năm tháng hoạt động sôi nổi của Trường Dục Thanh. Cuốn sách cũng khắc họa chân dung nhà nho yêu nước Cao Bá Quát trong bối cảnh xã hội đầy biến động dưới ách thống trị của thực dân Pháp. Với giá trị lịch sử to lớn và tính chân thực được bảo chứng, “Đời Tài Hoa” là một tác phẩm không thể thiếu đối với những ai muốn tìm hiểu sâu hơn về lịch sử giáo dục và phong trào yêu nước ở Việt Nam đầu thế kỷ 20. Đây là một cuốn sách đáng đọc, hứa hẹn mang đến cho độc giả những khám phá thú vị và những bài học sâu sắc về lịch sử và văn hóa Việt Nam.
