“Đông Phương Luận” của Edward W. Said, một học giả người Mỹ gốc Palestine, là tác phẩm kinh điển được xuất bản lần đầu năm 1978, đã tạo nên một cú hích mạnh mẽ trong lĩnh vực nghiên cứu văn hóa và quan hệ quốc tế. Cuốn sách mổ xẻ và phê phán sâu sắc cách nhìn nhận của phương Tây về phương Đông, vạch trần một hệ thống tư tưởng mà Said gọi là “Đông Phương Luận”. Hệ thống này, theo Said, đã được phương Tây xây dựng từ thế kỷ 18, không chỉ để định nghĩa và miêu tả mà còn để định hình và thống trị các nền văn hóa, xã hội, chính trị và tôn giáo của phương Đông.
Said lập luận rằng “Đông Phương Luận” vận hành dựa trên những định kiến, thiên kiến và hiểu lầm cố hữu của phương Tây. Ông chỉ ra ba khía cạnh chính cấu thành nên hệ thống tư tưởng này. Thứ nhất, “Đông Phương Luận” nhìn nhận phương Đông như một thực thể bất biến, tĩnh tại, đối lập với sự năng động và phát triển của phương Tây. Thứ hai, nó đồng nhất và giản lược sự đa dạng phong phú của các nền văn hóa phương Đông, bỏ qua sự khác biệt về ngôn ngữ, tôn giáo và truyền thống giữa các quốc gia và dân tộc. Cuối cùng, “Đông Phương Luận” mặc định sự ưu việt của phương Tây, coi phương Đông là lạc hậu, kém văn minh và cần được “khai sáng”.
Tác giả khẳng định “Đông Phương Luận” không chỉ là một hệ thống tư tưởng mà còn là một công cụ quyền lực. Nó biện minh cho các hành động can thiệp, xâm lược và đô hộ của phương Tây dưới những mỹ từ như “hiện đại hóa”, “cải cách” hay “giải phóng”. Việc áp đặt những nhãn mác này lên phương Đông, theo Said, chính là một cách để phương Tây củng cố quyền lực chính trị, kinh tế và văn hóa của mình.
Thông qua “Đông Phương Luận”, Said kêu gọi một sự thay đổi căn bản trong cách tiếp cận nghiên cứu văn hóa. Ông đề xuất việc giải tỏa “Đông Phương Luận” khỏi các nghiên cứu về phương Đông, hướng tới việc nhìn nhận mỗi nền văn hóa bằng lăng kính riêng của nó, tôn trọng sự đa dạng, tính độc lập và giá trị nội tại của từng nền văn hóa. Thay vì so sánh và đánh giá dựa trên tiêu chuẩn của một nền văn hóa cụ thể, chúng ta cần hướng tới sự hiểu biết và tôn trọng lẫn nhau.
“Đông Phương Luận” của Edward W. Said không chỉ là một tác phẩm học thuật sắc bén mà còn là một lời kêu gọi mạnh mẽ cho sự công bằng và bình đẳng văn hóa. Cuốn sách đã và đang tiếp tục tạo nên những ảnh hưởng sâu rộng trong việc định hình lại cách chúng ta nhìn nhận về phương Đông, về phương Tây và về mối quan hệ phức tạp giữa chúng. Bản dịch tiếng Việt của Lưu Đoàn Huynh, Phạm Xuân Ri và Trần Văn Tụy giúp độc giả Việt Nam tiếp cận với tác phẩm quan trọng này.
