“Hoa Cúc Xanh”, một truyện ngắn nổi tiếng của Karel Capek, là tác phẩm mang tính biểu tượng của văn học Czech và từng năm lần được đề cử Giải Nobel Văn học. Tác phẩm này, qua lăng kính triết học của Michel Foucault, khai thác khái niệm “điên” không chỉ như một trạng thái tâm lý mà còn như một diễn ngôn xã hội, đặt ra câu hỏi về bản chất của sự điên rồ, sự kỳ thị xã hội dành cho nó và cả giá trị tiềm ẩn mà nó mang lại. Foucault cho rằng diễn ngôn gắn liền với quyền lực, ảnh hưởng sâu sắc đến việc kiến tạo tri thức và thiết lập các chuẩn mực xã hội. “Điên” trong bối cảnh này trở thành một sản phẩm của diễn ngôn, một thước đo được xã hội sử dụng để phân định bình thường và khác biệt.
Trong “Hoa Cúc Xanh”, Capek dẫn dắt người đọc vào cuộc phiêu lưu cùng những nhân vật đa chiều, tiêu biểu là ông già Fullinus và cô bé Klara, những đại diện cho sự khác biệt và khát khao tìm kiếm cái đẹp. Giữa một xã hội tự cho mình là “bình thường”, Klara, với những biểu hiện được cho là “dở người” và điên khùng, lại là người duy nhất nhận ra vẻ đẹp độc đáo của hoa cúc xanh quý hiếm. Câu chuyện không chỉ đơn thuần kể về việc khám phá ra một loài hoa, mà còn là một ẩn dụ sâu sắc về sự khác biệt, sự sáng tạo và khả năng nhìn thấy vẻ đẹp vượt ra ngoài những khuôn khổ thông thường.
Tác phẩm đặt ra câu hỏi về vai trò của các quy tắc và thiết kế xã hội trong việc định hình tư duy và hành vi con người. Liệu những người tuân thủ các chuẩn mực xã hội có bị giới hạn trong việc tiếp cận những giá trị đặc biệt, trong khi những người dám phá vỡ quy tắc, thậm chí là “điên”, mới có thể đạt được những thành tựu phi thường? Lịch sử đã chứng kiến nhiều cá nhân bị coi là kỳ lạ, điên rồ như Einstein, Newton, Edison, Steve Jobs, nhưng chính họ đã tạo nên những bước đột phá cho nhân loại. Trong văn học, những nhân vật “điên”, lập dị như Don Quijote, Hamlet, Chí Phèo, Thị Nở… thường bị xã hội nhìn nhận với thái độ ngờ vực, khinh miệt. Tuy nhiên, chính những nhân vật này lại mang đến những góc nhìn khác biệt, thậm chí là những giá trị nhân văn sâu sắc, như Thị Nở cứu rỗi Chí Phèo hay Hamlet giả điên để phơi bày sự thật.
“Hoa Cúc Xanh” cũng là một thông điệp ẩn dụ về nghệ thuật sáng tạo. Nếu nghệ sĩ bị ràng buộc bởi những quy tắc cứng nhắc, họ sẽ khó có thể chạm đến vẻ đẹp chân thực của nghệ thuật. Sự “điên” trong sáng tạo, sự phá cách và vượt ra ngoài những giới hạn thông thường chính là động lực để nghệ sĩ tạo nên những tác phẩm đột phá, mang lại giá trị đích thực. Từ Dostoyevsky với “Gừng càng già càng cay”, Hàn Mặc Tử với “Tình điên”, đến Chế Lan Viên, Tản Đà, Bùi Giáng… tất cả đều là những minh chứng cho sức mạnh của sự “điên” trong sáng tạo nghệ thuật. Họ đã dám thách thức những quan niệm thông thường, tạo nên những tác phẩm mang đậm dấu ấn cá nhân và có giá trị vượt thời gian.
Karel Čapek, sinh năm 1890, là một nhà văn xuất sắc của văn học Czech, từng du học ở Paris và Berlin. Ông tốt nghiệp Đại học Charles Praha với bằng Tiến sĩ Triết học năm 1915. Tác phẩm của ông được dịch ra nhiều thứ tiếng, nhận được sự đón nhận rộng rãi và nhiều lần được đề cử Giải Nobel Văn học. “Hoa Cúc Xanh” với lối kể chuyện độc đáo, kết hợp giữa hiện đại và cổ điển, đem đến cho người đọc những câu chuyện ngắn gọn, rời rạc nhưng đầy sáng tạo và châm biếm, khám phá những góc khuất của xã hội và bản chất con người. Qua những nhân vật bình thường như thầy bói, thợ làm bánh, người sưu tập tem… Capek đã tạo nên một thế giới kỳ diệu, khiến người đọc cười, suy ngẫm và đôi khi là tự soi chiếu chính mình.
