“Hồi Ký Trần Vàng Sao” là một tác phẩm hồi ký đặc biệt, dày 134 trang A4, được đánh máy và lưu hành bí mật theo hình thức samizdat, một phương thức phổ biến văn học ngầm tại Việt Nam trong giai đoạn đổi mới những năm 1990. Tác phẩm là tiếng nói của Trần Vàng Sao, tên thật Nguyễn Đính, một nhà thơ miền Nam sinh năm 1941 tại Thừa Thiên Huế. Ông từng tham gia phong trào đấu tranh chống chính quyền miền Nam trong những năm 1960 và có thời gian “đi lên núi”. Sau những năm tháng gian khổ nơi chiến trường, thay vì tìm thấy sự bình yên, ông lại đối mặt với một bi kịch khác khi được chuyển ra Bắc chữa bệnh.
Trong thời gian này, những quan sát và suy nghĩ của ông về “hậu phương xã hội chủ nghĩa” được ghi lại trong nhật ký cá nhân. Chính những dòng nhật ký này đã đẩy ông vào vòng xoáy tố cáo, truy bức, và cô lập từ chính những người đồng đội. Ông bị phỉ nhổ, nguyền rủa, bị tước đoạt nhân phẩm, bị đối xử như “một con vật, một con chó”, như lời ông chia sẻ trong hồi ký “Tôi bị bắt (Nhớ lại những năm tháng tôi bị bắt rồi được thả ra và sống như tù)” sau này.
Câu chuyện của Trần Vàng Sao đặt ra một góc nhìn khác về số phận cá nhân trong bối cảnh chiến tranh. Dù cùng thế hệ và tham gia cuộc chiến như Đặng Thùy Trâm (cùng sinh năm 1942), nhưng hệ giá trị cũng như số phận của Trần Vàng Sao lại hoàn toàn khác biệt. Trong khi nhật ký Đặng Thùy Trâm được xem là “bản chứng nghiệm chân thực của lịch sử”, thì hồi ký Trần Vàng Sao lại đặt ra những câu hỏi nhức nhối, khó có thể đưa ra những kết luận đơn giản. Sự thất vọng của một trí thức, người đã trải qua những thử thách cam go nơi chiến trường để rồi chỉ thấy trước mắt một khoảng trống huyền bí, được thể hiện rõ nét qua từng trang viết.
Ông đã từng từ chối “huyền thoại về một miền Nam đúng nghĩa” dưới chính thể tự do, dân chủ để chọn bước về “phía bên kia”. Nhưng rồi, bi kịch thay, ông lại bị kết án bởi cả “phía bên kia” lẫn “phía bên này”. Sự xuất hiện trở lại của hồi ký này chắc chắn sẽ khơi dậy những tranh cãi, điều này hoàn toàn dễ hiểu bởi những vết thương chiến tranh vẫn còn âm ỉ, dai dẳng sau hàng thập kỷ.
Dù vậy, việc giới thiệu lại “Hồi Ký Trần Vàng Sao” là vô cùng cần thiết, như một dấu vết của một thời đã qua, một góc nhìn đa chiều về lịch sử. Bên cạnh những lời tố cáo lẫn nhau giữa các phe phái (Bắc/Nam, quốc/cộng…), hồi ký Trần Vàng Sao là tiếng nói của những người không thuộc về phe phái nào, những người đã dấn thân vào cuộc chiến và mang trong mình những trải nghiệm riêng. Hồi ký không nhằm mục đích giải quyết vấn đề, mà là lời nhắc nhở về những hệ lụy của chiến tranh vẫn chưa ngủ yên dưới lớp bụi thời gian. Sự chân thật trong hồi ký là bằng chứng của một nhân chứng, chứ không phải là sự thật tuyệt đối của lịch sử, bất kể đó là niềm tin hay hận thù.
Cuộc đời Trần Vàng Sao, ngoài những thăng trầm được ghi lại trong hồi ký, còn gắn liền với sự nghiệp thơ ca. Tuy ít khi công bố tác phẩm, nhưng ông được biết đến với bài thơ “Bài thơ của một người yêu nước mình”, sáng tác năm 1967, được đánh giá là một trong 100 bài thơ xuất sắc nhất Việt Nam thế kỷ 20 và đã được xuất bản nhiều lần, gần đây nhất là ấn bản đặc biệt do Nhà xuất bản Hội Nhà văn và Công ty Nhã Nam ấn hành năm 2020 và đã đạt giải thưởng Sách Quốc gia năm 2021. Sau năm 1975, ông trở về quê hương nhưng không được chấp nhận, sau đó làm việc tại Huế cho đến khi nghỉ hưu năm 1984 và qua đời tại đây vào năm 2018.
