“Khi Loài Vật Lên Ngôi” của Karel Capek, một cuốn tiểu thuyết khôn ngoan và dí dỏm, sử dụng hình ảnh loài sa giông khổng lồ như một ẩn dụ sâu sắc về bản chất man rợ của con người. Câu chuyện bắt đầu với Đại úy Van Toch, một thuyền trưởng người Hà Lan, trong chuyến săn tìm ngọc trai gần Sumatra. Tại đây, ông tình cờ phát hiện ra loài sa giông bản địa, được gọi là “tapa” hay “quỷ biển”, có khả năng lặn sâu nhưng lại gặp khó khăn trong việc tách vỏ hàu để ăn. Nhận thấy cơ hội, Van Toch cung cấp dao cho sa giông, giúp chúng khai thác hàu lấy ngọc trai cho ông, đồng thời tự vệ trước những kẻ săn mồi như cá mập.
Phi vụ làm ăn này nhanh chóng mở rộng. Van Toch tìm được nhà đầu tư, và sa giông được nhân giống, buôn bán khắp thế giới, trở thành lực lượng lao động giá rẻ dưới nước. Chúng được thuê để xây đập, thủy điện, đê điều, mở rộng bờ biển… Sau khi Van Toch qua đời, công ty Salamander Syndicate ra đời, tiếp tục khai thác sa giông triệt để. Hàng tỷ cá thể sa giông tràn ngập khắp các đại dương và quốc gia, cuối cùng dẫn đến xung đột không thể tránh khỏi với loài người, một cuộc chiến tranh giành địa bàn, sự sống và quyền lực.
Với giọng văn hài hước đen đặc trưng, Capek biến câu chuyện tưởng chừng u ám thành một màn châm biếm thú vị. Ông đả kích mọi mặt của xã hội, từ những thủy thủ bình thường cho đến giới doanh nhân, chủ nghĩa tư bản, Ki-tô giáo, nhà sưu tập, thói tham lam, đạo đức giả, chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa phát xít… Thậm chí cả ô nhiễm môi trường, phân biệt chủng tộc, tôn giáo, thói tự cao tự đại, chiến tranh, giới thượng lưu, và đặc biệt là giới khoa học với những nghiên cứu, hội nghị dài dòng về loài sa giông, đều trở thành đối tượng của ngòi bút sắc bén của Capek.
Xuất bản năm 1936, “khi mà người ta vẫn còn có thể cười vào Adolph Hitler”, cuốn sách chứa đựng những đoạn thú vị về nước Đức, ví dụ như chi tiết người Đức tự cho loài sa giông của họ là thượng đẳng hơn hẳn những loài sa giông khác trên thế giới. “Khi Loài Vật Lên Ngôi” được xây dựng theo phong cách tự sự mở, với việc liên tục giới thiệu nhân vật mới, xen lẫn không khí châm biếm xuyên suốt. Câu chuyện về loài sa giông cũng được xem như một câu chuyện ngụ ngôn về những dân tộc bị áp bức, nạn nhân của chủ nghĩa thực dân, luôn khao khát văn minh và hòa nhập vào xã hội phương Tây.
Không có nhân vật chính cụ thể, câu chuyện được dẫn dắt như một bài học lịch sử dài hơi, dựa trên các bài báo khoa học, phỏng vấn, và tài liệu được sưu tầm bởi ông Povondra, một nhân vật xuyên suốt và thú vị. Povondra ban đầu tự hào về vai trò của mình trong sự phát triển của loài sa giông, nhưng cuối cùng lại chết trong nỗi ám ảnh tội lỗi khi chứng kiến sa giông tàn phá quê hương ông. Thông qua Povondra, Capek đặt ra câu hỏi day dứt về sự hối tiếc cho loài người và sự bất lực trước những âm mưu tàn phá thế giới.
“Khi Loài Vật Lên Ngôi” đã nhận được nhiều lời khen ngợi từ các tác giả nổi tiếng. Milan Kundera từng nhận định cuốn sách sẽ không bao giờ bị lãng quên, và coi Capek là nhà văn châu Âu đầu tiên hình dung được viễn cảnh khủng khiếp của thế giới toàn trị. Tác phẩm này cũng là nguồn cảm hứng cho nhiều kiệt tác văn học sau này, như “1984” và “Trại súc vật” của George Orwell, hay các tác phẩm của Kurt Vonnegut, thậm chí cả ý tưởng về khủng long sinh sản đơn tính trong “Công viên kỷ Jura”. Mặc dù bảy lần được đề cử Nobel Văn học nhưng không thành công, tên tuổi của Capek vẫn được vinh danh qua giải thưởng Karel Capek, trao tặng hàng năm cho những tác phẩm văn học đề cao giá trị dân chủ và nhân văn.
Bản thân Capek từng chia sẻ về nguồn cảm hứng cho “Khi Loài Vật Lên Ngôi”. Ông khẳng định đây không phải tiểu thuyết viễn tưởng mà là phản ánh hiện thực, một tấm gương soi chiếu những vấn đề đang tồn tại trong xã hội. Ý tưởng về một loài vật khác có thể phát triển nền văn minh và lặp lại những sai lầm của con người, đặc biệt trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế và chính trị toàn cầu những năm 1930, đã thôi thúc ông viết nên tác phẩm này. Việc lựa chọn loài sa giông làm hình tượng cũng xuất phát từ sự tương đồng lịch sử giữa hóa thạch sa giông tiền sử và tổ tiên loài người. Thông qua hình ảnh loài sa giông, Capek đã tạo nên một tác phẩm châm biếm sâu cay, hài hước và thông minh, khuyến khích người đọc suy ngẫm về bản chất và tương lai của loài người.
