“Là Bóng Hay Là Hình” của Fyodor Mikhailovich Dostoevsky, xuất bản năm 1846, là một tác phẩm tiên phong khẳng định tài năng xuất chúng của Dostoevsky, người đã tự tin dự đoán về danh tiếng của mình ngay từ những năm đầu sự nghiệp. Tuy ban đầu không được giới phê bình đón nhận nồng nhiệt, nhưng theo thời gian, tác phẩm này nói riêng và sự nghiệp văn chương của Dostoevsky nói chung đã nhận được sự ngưỡng mộ sâu sắc từ giới văn học Nga, châu Âu và toàn thế giới.
Tác phẩm khắc họa hình ảnh con người dưới lăng kính độc đáo của Dostoevsky, người có khả năng nhìn thấu tận cùng những ngóc ngách tâm hồn, đặc biệt là những tâm hồn độc đáo, bất thường và bệnh hoạn. Nhân vật chính, Golyadkin, và “cái bóng sống thực” của anh ta, tạo nên một sự hoang mang, ngỡ ngàng về bản ngã: gần gũi mà xa cách, thân thiết mà thù hận, tưởng chừng là một mà hóa ra lại là hai. Mỗi Golyadkin đại diện cho một khía cạnh của con người: Golyadkin “thật” mang trong mình những dồn nén, ẩn ức, trong khi Golyadkin “bóng” là sự giải phóng những ẩn ức đó. Nếu Golyadkin “thật” tượng trưng cho sự trong sạch, nguyên thủy, thì Golyadkin “bóng” lại là sản phẩm của xã hội văn minh đầy giả dối. Tâm hồn què quặt của Golyadkin chính là bãi chiến trường, nơi diễn ra cuộc giằng co không ngừng nghỉ giữa hai con người này, một cuộc chiến không bên nào có thể hoàn toàn tiêu diệt đối thủ.
Phong cách trần thuật độc đáo của Dostoevsky, với những câu chuyện chập chờn, không phân định rõ ràng giữa ảo tưởng và thực tế, giống như những giấc mơ mê sảng của Golyadkin, mang đến cho tác phẩm một sắc thái huyền hoặc và triết lý. So sánh với những tác phẩm cùng khai thác đề tài “cái bóng” như “William Wilson” của Edgar Allan Poe hay “Jekyll và Hyde” của Robert Louis Stevenson, “Là Bóng Hay Là Hình” vẫn mang một nét riêng biệt, thấm đẫm chất riêng của Dostoevsky. Golyadkin không thể tách rời khỏi “cái bóng” của mình như William Wilson, cũng không hoàn toàn khác biệt như Jekyll và Hyde, mà tồn tại trong một mối quan hệ nhập nhằng, day dứt.
Bản dịch tiếng Việt này, dựa trên bản tiếng Anh của Andrew R. MacAndrew, hy vọng sẽ mở ra một cánh cửa, giúp độc giả Việt Nam tiếp cận và thưởng thức hương sắc tiêu biểu của một khu rừng văn chương bao la: sự nghiệp của Dostoevsky. Dù không thể tránh khỏi những khoảng cách nhất định so với nguyên tác tiếng Nga – một ngôn ngữ được người Nga tự hào là hội tụ vẻ hùng vĩ của tiếng Anh, sự diễm lệ của tiếng Pháp, âm điệu của tiếng Ý và nét quý phái của tiếng Tây Ban Nha – nhưng bản dịch vẫn cố gắng truyền tải một cách trung thực nhất tinh thần của tác phẩm.
Phần trích dẫn mở đầu giới thiệu về Golyadkin, một viên chức nhỏ bé thức giấc vào một buổi sáng mùa thu ảm đạm tại Petersburg. Hành động kỳ lạ của anh ta, từ việc tỉ mỉ đếm tiền, thuê xe sang trọng, cho đến những suy nghĩ lộn xộn, vụng về khi gặp mặt cấp trên và bác sĩ, hé lộ một tâm lý bất ổn và một câu chuyện đầy bí ẩn đang chờ được khám phá.
