“Lối Thoát Cuối Cùng” của Virgil Gheorghiu, còn được biết đến với tựa đề “Cơ May Thứ Hai”, khắc họa một bức tranh toàn cảnh châu Âu trong giai đoạn tàn khốc nhất của Thế chiến thứ hai, thời điểm đỉnh điểm của cuộc chiến sắp kết thúc. Tác phẩm không chỉ tái hiện những cảnh tượng tàn phá khủng khiếp, những nhà giam, trại tập trung, cái chết chóc, chia ly, mà còn xoáy sâu vào những nghi kỵ, âm mưu, thủ tiêu và phản bội – những góc khuất đen tối của chiến tranh.
Điểm đặc biệt của tiểu thuyết là việc miêu tả cuộc di tản quy mô lớn chưa từng có trong lịch sử, khi hàng loạt người dân, phần lớn là trí thức, từ bỏ quê hương, vượt đại dương đến những vùng đất mới ở phía bên kia Đại Tây Dương. Cuộc hành trình đầy gian nan này phản ánh khát vọng sống mãnh liệt giữa thời khắc lịch sử đầy biến động.
Sinh ra trong một gia đình có truyền thống tôn giáo tại Romania, Virgil Gheorghiu (1916-1992) đã nghiên cứu triết học và thần học trước khi trở thành ký giả và sau đó là khâm sứ tại Bộ Ngoại giao Romania. Năm 1948, ông rời bỏ quê hương sang Pháp để phản đối chế độ cộng sản. “Giờ Thứ Hai Mươi Lăm” – một trong những tác phẩm nổi tiếng của ông, đã giúp tên tuổi Virgil Gheorghiu được biết đến rộng rãi trên thế giới. Ông cũng được ghi nhận với tác phẩm viết về cuộc tái chiếm đóng xứ Bessarabie. Sau một thời gian sống tại Mỹ, ông trở lại Pháp và tiếp tục sự nghiệp sáng tác. Năm 1963, Virgil Gheorghiu được tấn phong linh mục Giáo hội Chính thống. Hầu hết các tác phẩm của ông, bao gồm “Lối Thoát Cuối Cùng” (“Cơ May Thứ Hai”), “La Cravache”, “Les Mendiants de miracles”, đều mang đậm tính phản kháng mạnh mẽ trước sự phi nhân tính của thời đại.
Với ngòi bút chua chát và mỉa mai, Virgil Gheorghiu lên án tất cả những chủ nghĩa phi nhân. Các nhân vật trong tác phẩm của ông, sau những chuỗi ngày đày ải, lần lượt chết đi dưới những toan tính vị kỷ được che đậy bởi những mỹ từ hoa mỹ. Cái chết của họ như một sự thức tỉnh lương tri, một lời kêu gọi cho nhân tính trong mỗi con người và xã hội. Hơn hai thập kỷ sau cuộc chiến tranh kinh hoàng, con người vẫn bơ vơ, lạc lõng và sợ hãi trước những tranh chấp ý thức hệ, những mối đe dọa đẩy họ vào bước đường cùng. Phải chăng Virgil Gheorghiu cũng đang viết về sự bế tắc của con người trên chính mảnh đất Việt Nam yêu dấu?
Một phân đoạn trong “Lối Thoát Cuối Cùng” miêu tả cảnh tượng kinh hoàng trong khu rừng, nơi những người bỏ trốn đang bị truy đuổi ráo riết. Cuộc tấn công kéo dài gần một tuần, chưa từng có cuộc tàn sát nào đẫm máu đến thế. Giữa lúc hy vọng le lói về sự rút lui của quân đội Nga, thì cuộc tấn công tàn bạo lại bắt đầu, đẩy những kẻ tị nạn vào cảnh tuyệt vọng. Trong bối cảnh đó, Magdalena, người phụ nữ duy nhất trong khu rừng, đã chứng kiến cái chết của một người nông dân bị gán cho cái tên “tướng cướp tay không”. Nỗi sợ hãi khiến nàng run rẩy tìm đến Pillat. Khi cùng Magdalena đến bên xác chết, Pillat bàng hoàng nhận ra đó chính là Ion Kostaky, cha của Marie. Hình ảnh Ion nằm chết trên mõm đá, trên người mang trang phục pha trộn của nhiều quốc gia, cùng cây sáo trên ngực, là biểu tượng cho số phận bi thảm của những con người bị cuốn vào vòng xoáy chiến tranh. Ion, đại diện cho một Romania bất hạnh, đã ngã xuống, để lại nỗi đau đớn khôn nguôi cho những người ở lại.
