Nguyễn Hiến Lê, một tên tuổi lớn trong làng học thuật Việt Nam, đã mang đến cho độc giả một tác phẩm nghiên cứu sâu sắc về triết lý và tư tưởng của Mặc Tử, một nhà tư tưởng lỗi lạc thời Xuân Thu Chiến Quốc: “Mặc Tử và Biệt Mặc”. Cuốn sách không chỉ đơn thuần giới thiệu về cuộc đời và sự nghiệp của Mặc Tử, mà còn đi sâu phân tích những khái niệm then chốt trong triết lý của ông, đặc biệt là “Biệt Mặc”, “Vô Mưu”, “Vô Tâm” và “Vô Cảm”, giúp người đọc tiếp cận một cách hệ thống và dễ hiểu tư tưởng độc đáo này.
Phần đầu cuốn sách tái hiện bối cảnh lịch sử đầy biến động của thời Xuân Thu Chiến Quốc, thời đại mà Mặc Tử đã sống và hoạt động. Giữa cảnh chiến tranh liên miên, nhà nước chia rẽ, quân phiệt nổi lên tranh giành quyền lực, Mặc Tử phải sống lưu lạc khắp nơi, từ nước Sở đến nước Tần. Chính trong bối cảnh hỗn loạn ấy, tư tưởng của ông đã hình thành với khát vọng mang lại sự bình an và an nhàn cho con người.
Trọng tâm của cuốn sách nằm ở việc phân tích tư tưởng “Biệt Mặc” – một khái niệm cốt lõi trong triết lý của Mặc Tử. Theo đó, con người nên giữ khoảng cách với thế sự, không bị cuốn vào vòng xoáy danh lợi, thực hành “vô mưu” và “vô tâm” để đạt được sự an yên nội tại, không bị chi phối bởi những hư danh ảo tưởng. “Vô cảm” cũng là một trạng thái mà Mặc Tử đề cao, khuyến khích con người không quá vui mừng trước thành công cũng như không quá đau buồn trước thất bại, đạt đến sự bình thản trước mọi biến cố của cuộc đời.
Tác giả Nguyễn Hiến Lê đã khéo léo so sánh và phân biệt “Biệt Mặc” của Mặc Tử với “vô vi” của Lão Tử. Nếu “vô vi” hướng đến sự không can thiệp vào tự nhiên, thuận theo dòng chảy của vạn vật, thì “Biệt Mặc” lại mang tính chủ động hơn, khuyến khích con người tự giới hạn bản thân, không quá phụ thuộc vào yếu tố bên ngoài, nhấn mạnh vào sự tự lực cánh sinh và tự chủ ý chí.
Cuốn sách cũng dành nhiều trang phân tích sâu về “Vô Mưu” và “Vô Tâm”. “Vô Mưu” không có nghĩa là không suy nghĩ, không lập kế hoạch, mà là không nên quá mưu cầu danh lợi, tính toán thiệt hơn. “Vô Tâm” cũng không phải là sự thờ ơ, vô cảm trước mọi sự việc, mà là học cách giữ khoảng cách với những thứ nằm ngoài tầm kiểm soát, tránh để lòng mình bị xáo trộn bởi những lo toan không cần thiết.
“Mặc Tử và Biệt Mặc” của Nguyễn Hiến Lê là một tác phẩm đáng đọc cho những ai muốn tìm hiểu về triết lý phương Đông, muốn khám phá tư tưởng độc đáo của Mặc Tử và tìm kiếm con đường đi đến sự an yên trong cuộc sống hiện đại đầy biến động.
