Jacques Monod, trong cuốn sách mang tính bước ngoặt “Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu”, đã tạo nên một cuộc cách mạng tư duy trong lĩnh vực sinh học và triết học bằng cách phân tích sâu sắc vai trò của ngẫu nhiên và tất yếu trong tiến hóa sinh học. Ông lập luận rằng sự tiến hóa của sinh vật, tuy dường như phức tạp, lại tuân theo những quy luật cơ bản của cơ học lượng tử và di truyền học.
Điểm mấu chốt trong lý thuyết của Monod là sự biến đổi gen qua các thế hệ chịu sự chi phối của cả ngẫu nhiên lẫn tất yếu. Đột biến gen, xuất phát từ những sai sót ngẫu nhiên trong quá trình sao chép DNA, là nguồn gốc của sự đa dạng sinh học. Một số đột biến có thể mang lại lợi thế sinh tồn, trong khi số khác lại gây hại hoặc trung tính. Chính tại đây, yếu tố tất yếu của chọn lọc tự nhiên can thiệp. Môi trường, với những áp lực sinh tồn đặc thù, đóng vai trò như một “bộ lọc”, chỉ cho phép những đột biến có lợi – những đột biến giúp sinh vật thích nghi tốt hơn – được lan truyền trong quần thể. Những đột biến bất lợi sẽ bị đào thải, không thể tồn tại trong cuộc đua sinh tồn khắc nghiệt.
Vậy nên, mặc dù sự xuất hiện của đột biến là ngẫu nhiên, nhưng quá trình chọn lọc lại hoàn toàn mang tính tất yếu, định hình hướng đi của tiến hóa. Sự tất yếu này còn được thể hiện qua sự ràng buộc của môi trường. Sinh vật không thể phát triển tùy ý mà phải tuân theo những quy luật khách quan của tự nhiên, từ nhiệt độ, độ pH đến nguồn thức ăn. Khả năng thích nghi với môi trường chính là chìa khóa sinh tồn, và những sinh vật không thể thích nghi sẽ bị đào thải.
Thông qua việc làm rõ mối quan hệ giữa ngẫu nhiên và tất yếu, Monod đã bác bỏ quan niệm về sự tiến hóa có mục đích hoặc hướng tới một mục tiêu định sẵn. Tiến hóa, theo ông, không phải là một quá trình thần bí mà là kết quả của sự tương tác giữa đột biến ngẫu nhiên và chọn lọc tự nhiên tất yếu, diễn ra trong bối cảnh môi trường cụ thể. Quan điểm này đã tạo nên một cú hích mạnh mẽ, làm lung lay những quan niệm duy tâm về mục đích luận trong sinh học, thay vào đó là một cái nhìn khoa học, khách quan và logic hơn.
Không dừng lại ở sinh học thuần túy, Monod còn mở rộng phạm vi phân tích sang lĩnh vực xã hội loài người. Ông cho rằng con người, dù sở hữu trí tuệ và văn minh, vẫn không thể thoát khỏi những quy luật chung của tiến hóa. “Ngẫu Nhiên Và Tất Yếu” không chỉ là một công trình khoa học xuất sắc mà còn là một tác phẩm triết học sâu sắc, đặt ra những câu hỏi lớn về bản chất của sự sống, sự tiến hóa và vị trí của con người trong vũ trụ bao la. Cuốn sách là một lời mời gọi đến bạn đọc, cùng khám phá những bí ẩn của sự sống qua lăng kính khoa học và triết học.
