“Nghệ nhân và Margarita” của Mikhail Bulgakov, một trong những nhà văn Nga vĩ đại và bí ẩn nhất, là một kiệt tác văn học chứa đựng những tầng lớp ý nghĩa triết học sâu sắc, được lồng ghép khéo léo vào những sự kiện khôi hài, thậm chí thảm hại của một hiện thực rã rời trong thế giới văn chương. Tiểu thuyết như một tuyên ngôn nghệ thuật trường tồn, thôi thúc các nhà nghiên cứu không ngừng khám phá và giải mã những bí ẩn ẩn giấu bên trong.
Câu chuyện xoay quanh Nghệ nhân, một nhà văn tài hoa nhưng bạc mệnh, người vừa hoàn thành tiểu thuyết về cuộc gặp gỡ định mệnh giữa Lesua, một triết gia lang thang, và Ponti Pilat, vị quan tổng trấn đầy quyền uy. Lesua bị gài bẫy, bị bắt và hành hình vì những tư tưởng cấp tiến của mình. Cái chết oan khuất của Lesua trở thành nỗi ám ảnh dai dẳng đeo bám Ponti Pilat suốt hai nghìn năm, bởi ông đã không thể cứu Lesua khỏi án tử, mặc dù trong thâm tâm khao khát làm điều đó.
Số phận của Nghệ nhân cũng bi kịch không kém. Tác phẩm của anh bị các đồng nghiệp ganh ghét, nguyền rủa và khai tử ngay từ khi chưa công bố. Tuyệt vọng và bế tắc, anh đốt bản thảo, trốn chạy tình yêu với Margarita và tìm đến nhà thương điên như một sự giải thoát. Giữa lúc tuyệt vọng nhất, quỷ sứ xuất hiện. Chúa quỷ Voland cùng đoàn tùy tùng của hắn gây náo loạn thành phố Moscow bằng những phép thuật kỳ quái. Voland như một chất xúc tác, phơi bày bản chất tồi tệ của giới văn nhân: bất tài, dối trá, ăn bám và hám lợi.
Bulgakov, với tài năng trào phúng, giả tưởng và hiện thực, đã cô đọng những vấn nạn văn chương – tư tưởng, đồng thời khẳng định khát vọng của người nghệ sĩ. Lời đáp của Voland khi Nghệ nhân hỏi về việc chạy theo Ponti Pilat đã phần nào hé lộ thông điệp của tác giả: “Không, chạy theo dấu vết của cái đã kết thúc để làm gì?…Chẳng lẽ anh không muốn giống như Faust, ngồi bên chiếc bình cổ cong với niềm hy vọng mình sẽ tạo ra được một giống Homuncul mới?”.
Nếu Nghệ nhân trong tiểu thuyết mềm yếu và thụ động, thì Bulgakov ngoài đời lại mạnh mẽ và quyết liệt. Lá thư ông gửi chính phủ Liên Xô thể hiện rõ tinh thần bất khuất của một nhà văn chân chính. Ông sẵn sàng làm bất cứ công việc gì, miễn là được tiếp tục viết, được cống hiến cho nghệ thuật. Sự quyết liệt ấy cũng được phản ánh qua những cuộc đối thoại giữa Lesua và Pilat, nơi Lesua khẳng định niềm tin vào chân lý và công lý, vào một thế giới không còn sự áp bức của quyền lực. Chính sự kiên định này đã giúp “bản thảo không bị cháy”, bất chấp việc Nghệ nhân, hay chính Bulgakov, đã từng hủy hoại nó.
“Nghệ nhân và Margarita” là một trong những đỉnh cao của văn học Nga, đã được dịch ra nhiều thứ tiếng trên thế giới. Mặc dù đã ra mắt bạn đọc Việt Nam hơn hai mươi năm trước, nhưng tác phẩm vẫn chưa thực sự được đón nhận rộng rãi. Lần tái bản này, với mong muốn đưa Bulgakov đến gần hơn với độc giả Việt Nam, đặc biệt là thế hệ trẻ, hy vọng sẽ mở ra cánh cửa để khám phá thế giới kỳ ảo và đầy triết lý của “Nghệ nhân và Margarita”, một tác phẩm xứng đáng được đọc và suy ngẫm.
