“Ngọn Cỏ Gió Đùa” của Hồ Biểu Chánh là một tác phẩm kinh điển của văn học Việt Nam, khắc họa bức tranh xã hội đầy bi kịch dưới thời nhà Nguyễn cuối thế kỷ XIX. Tác phẩm xoáy sâu vào số phận những con người khốn cùng trong cơn đói kém, phản ánh ảnh hưởng của đạo đức và triết lý Á Đông lên cuộc sống của họ. Hồ Biểu Chánh đã xây dựng nên một nhân vật Lê Văn Đó, mang dáng dấp của Jean Valjean trong “Những người khốn khổ” của Victor Hugo, nhưng lại mang đậm bản sắc Việt Nam, trở thành khuôn mẫu cho những nhân vật cùng đinh trong văn học Việt Nam sau này.
Tác phẩm không chỉ dừng lại ở việc tái hiện hiện thực xã hội nghiệt ngã mà còn chứa đựng những tư tưởng cải tạo xã hội dựa trên giáo lý nhà Phật và Nho giáo, tạo nên sự khác biệt với tinh thần Thiên Chúa giáo trong tác phẩm của Victor Hugo. Bằng ngòi bút sắc bén, Hồ Biểu Chánh đã dành 5 năm thai nghén và chỉ mất 2 tháng để hoàn thành “Ngọn Cỏ Gió Đùa” vào năm 1926, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong lịch sử tiểu thuyết Việt Nam đương thời.
Câu chuyện xoay quanh Lê Văn Đó, một nông dân chất phác, hiền lành. Trong cơn đói mất mùa, tận cùng khốn khổ, chứng kiến bảy đứa cháu sắp chết đói, Lê Văn Đó đã liều mình ăn trộm cháo heo của nhà địa chủ. Hành động này đã đẩy anh vào vòng lao lý, bị đánh đòn 100 trượng và 5 năm tù tội. Những lần vượt ngục bất thành càng khiến án tù của anh tăng lên, tổng cộng 20 năm trời đằng đẵng. Từ một chàng trai lương thiện, Lê Văn Đó trở thành một con người lầm lì, hung hãn sau những năm tháng tù đày.
Song song với số phận bi kịch của Lê Văn Đó là câu chuyện của Ánh Nguyệt, một người phụ nữ chịu ảnh hưởng sâu sắc của đạo lý Khổng Mạnh, luôn đặt chữ hiếu lên hàng đầu. Vì chữ hiếu, nàng chấp nhận kiếp ở đợ, rồi bị chồng ruồng bỏ. Khác với Fantine trong “Những người khốn khổ”, Ánh Nguyệt không chọn bán thân nuôi con mà quyết giữ gìn trinh tiết, chấp nhận chết trong nghèo khó.
“Ngọn Cỏ Gió Đùa” là tiếng nói đầy nhân văn, cúi xuống những thân phận bé mọn, lạc loài trong xã hội, thể hiện tinh thần “cứu khốn phò nguy” của một lương tri văn học. Tác phẩm cũng là nguồn tư liệu quý giá về văn hóa, phong tục, tập quán, ngôn ngữ, y phục của xã hội Việt Nam thế kỷ XIX.
