Cuốn sách “Nguyễn Trường Tộ Với Triều Đình Tự Đức” của tác giả Nguyễn Đình Đầu, ra mắt năm 2000, dày gần 300 trang, là một công trình nghiên cứu công phu và toàn diện về cuộc đời và sự nghiệp của danh nhân Nguyễn Trường Tộ dưới triều vua Tự Đức. Tác phẩm không chỉ khắc họa chân dung một nhà nho yêu nước, một nhà cải cách tiên phong, mà còn soi chiếu vào bối cảnh lịch sử đầy biến động của Việt Nam giữa thế kỷ 19, làm nổi bật sự xung đột giữa tư tưởng đổi mới và tư duy bảo thủ.
Nguyễn Trường Tộ (1828-1871), sinh ra trong một gia đình nho học tại làng An Định, huyện Từ Liêm, tỉnh Hà Đông (nay thuộc Hà Nội). Ngay từ nhỏ, ông đã nổi tiếng thông minh, học giỏi. Năm Tự Đức thứ 3 (1850), ông đỗ Cử nhân và được bổ làm Tri phủ Tư Nghĩa, tỉnh Quảng Ngãi. Bước chân vào quan trường, Nguyễn Trường Tộ mang trong mình hoài bão lớn lao về một đất nước hùng mạnh, thịnh vượng. Ông luôn đau đáu trước vận mệnh dân tộc, đặc biệt trong bối cảnh đất nước đứng trước họa xâm lăng.
Dưới triều vua Tự Đức, Nguyễn Trường Tộ nổi bật với tư tưởng độc lập, dám nghĩ dám làm, dám đề xuất những cải cách táo bạo. Ông chủ trương thay đổi chế độ phong kiến trì trệ, học tập tinh thần khoa học và kỹ thuật của phương Tây để canh tân đất nước. Từ việc củng cố quốc phòng đến phát triển kinh tế, giáo dục, ông đã dâng lên vua Tự Đức nhiều bản điều trần tâm huyết. Đáng tiếc, những kiến nghị cải cách của ông lại bị triều đình nghi kỵ, cho là đi ngược lại với truyền thống, thậm chí bị coi là phản nghịch.
Điển hình là sau thất bại trong cuộc kháng chiến chống Pháp ở Biên Hòa năm 1858, Nguyễn Trường Tộ dâng sớ “Bàn việc quốc phòng”, đề nghị cải cách quân đội, chấn chỉnh quan liêu, học tập khoa học phương Tây. Tiếp đó, trong giai đoạn 1860-1864, khi quân Pháp lần lượt xâm lược Đà Nẵng và Gia Định, ông tiếp tục dâng các bản sớ “Bàn việc quốc phòng” lần hai và lần ba, khẩn thiết kêu gọi triều đình cải cách. Tuy nhiên, tất cả đều bị vua Tự Đức bác bỏ. Thậm chí, Nguyễn Trường Tộ còn bị miễn chức, bị theo dõi và bức hại. Cho đến những ngày cuối đời, khi lâm trọng bệnh, ông vẫn không ngừng trăn trở cho vận mệnh đất nước, vẫn dâng sớ đề xuất cải cách nhưng vẫn không được chấp thuận. Ông qua đời năm 1871, ở tuổi 44, mang theo nỗi niềm canh cánh cho một đất nước chưa được đổi mới.
Thông qua việc phân tích tỉ mỉ tư tưởng cải cách của Nguyễn Trường Tộ và phản ứng của triều đình nhà Nguyễn, tác giả Nguyễn Đình Đầu đã làm sáng tỏ nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự thất bại của các đề xuất cải cách, đồng thời chỉ ra những hạn chế của triều đình nhà Nguyễn khi không biết tiếp thu những ý kiến tiến bộ. Cuốn sách không chỉ là một công trình nghiên cứu lịch sử, mà còn là một bài học sâu sắc về tầm nhìn, về sự cần thiết của đổi mới và về trách nhiệm của mỗi người đối với vận mệnh quốc gia. “Nguyễn Trường Tộ Với Triều Đình Tự Đức” xứng đáng là một tác phẩm góp phần tôn vinh và giữ gìn di sản của một nhà cải cách tiên phong trong lịch sử Việt Nam, đồng thời khuyến khích độc giả suy ngẫm về quá khứ để hướng tới tương lai. Mời bạn đọc đón đọc.
