Arthur Schopenhauer từng viết: “Nếu bạn tình cờ bắt gặp bất kỳ nét hèn hạ hay ngu xuẩn nào… bạn phải cẩn thận đừng để cho nó làm bạn bực mình hay đau khổ, và nên xem nó như một sự bổ sung cho tri thức của bạn – một thực tế mới để suy xét trong việc nghiên cứu tính cách con người. Thái độ của bạn đối với nó sẽ là thái độ của nhà khoáng vật học vô tình gặp được một mẩu khoáng vật rất đặc biệt”. Suốt cuộc đời, chúng ta không thể tránh khỏi việc gặp gỡ những người gây khó khăn, bực bội. Họ có thể là lãnh đạo, đồng nghiệp, hay bạn bè. Họ có thể hung hăng hoặc thụ động, nhưng đều là bậc thầy trong việc thao túng cảm xúc của chúng ta. Ban đầu, họ thường tỏ ra đáng yêu, tự tin, tràn đầy ý tưởng và nhiệt huyết, khiến chúng ta dễ dàng bị thu hút. Chỉ đến khi quá muộn, ta mới nhận ra sự tự tin của họ là ảo tưởng, và ý tưởng của họ non nớt. Họ có thể là những kẻ phá hoại sự nghiệp của chúng ta vì ghen tị, hay những đồng nghiệp ích kỷ, chỉ muốn lợi dụng chúng ta.
Điểm chung trong những tình huống này là chúng ta thường bị bất ngờ, mất cảnh giác. Những người này thường dùng những lời bào chữa khéo léo hoặc đổ lỗi cho người khác. Họ biết cách khiến chúng ta rối trí và cuốn vào vở kịch do họ đạo diễn. Chúng ta có thể phản kháng, tức giận, nhưng cuối cùng vẫn cảm thấy bất lực. Rồi một người tương tự xuất hiện, và câu chuyện lại lặp lại.
Cảm giác bối rối và bất lực này cũng xuất hiện trong chính hành vi của chúng ta. Chúng ta có thể vô tình nói điều gì đó làm phật lòng người khác mà không hiểu tại sao, hoặc nhiệt tình theo đuổi một kế hoạch rồi nhận ra nó hoàn toàn vô nghĩa. Chúng ta như thể đang chứa chấp một kẻ xa lạ bên trong, một con quỷ nhỏ hành động độc lập với ý chí của chúng ta, xúi giục chúng ta làm điều sai trái.
Điểm chung của hai vấn đề này – hành vi xấu xa của người khác và hành vi bất ngờ của chính mình – là chúng ta thường không hiểu nguyên nhân. Chúng ta có thể đổ lỗi cho người khác là xấu xa hoặc biện minh cho bản thân bằng những lý do đơn giản. Nhưng những lời giải thích hời hợt này không giúp chúng ta hiểu rõ vấn đề và ngăn ngừa những khuôn mẫu tương tự lặp lại. Sự thật là chúng ta thường sống hời hợt, phản ứng theo cảm xúc với những gì người khác nói hoặc làm. Chúng ta hình thành những quan điểm đơn giản về người khác và bản thân, chấp nhận những câu chuyện dễ dàng và thuận tiện nhất để tự kể với chính mình.
Tuy nhiên, nếu chúng ta có thể nhìn sâu vào bên trong, đến gần hơn với gốc rễ thật sự của hành vi con người thì sao? Nếu chúng ta hiểu được tại sao mọi người ghen tị và phá hoại, tại sao họ tự tin thái quá đến mức ảo tưởng, tại sao họ đột nhiên cư xử vô lý và để lộ mặt tối của mình, tại sao họ luôn tìm cách biện minh cho hành vi của mình, hoặc tại sao chúng ta cứ bị thu hút bởi những người lãnh đạo đòi hỏi ở chúng ta điều tệ hại nhất thì sao? Nếu chúng ta có thể nhìn thấu tính cách của mọi người, tránh xa những mối quan hệ độc hại thì sao?
Nếu chúng ta thật sự hiểu được căn nguyên của hành vi con người, những kẻ tiêu cực sẽ khó thoát khỏi sự trừng phạt cho hành động của mình. Chúng ta sẽ không dễ bị lừa phỉnh hay mê muội. Chúng ta sẽ có thể đoán trước được những thủ đoạn của họ và nhìn thấu những lời bào chữa. Chúng ta sẽ không để bản thân bị cuốn vào vở kịch của họ, vì biết rằng sự chú ý của chúng ta chính là thứ họ cần để nắm quyền kiểm soát. Cuối cùng, chúng ta sẽ tước đoạt sức mạnh của họ bằng khả năng nhìn thấu tính cách của họ.
Tương tự, nếu chúng ta có thể nhìn vào bên trong và thấy được nguồn gốc của những cảm xúc tiêu cực, hiểu được tại sao chúng điều khiển hành vi của chúng ta, thường là ngược lại với mong muốn của chính mình thì sao? Nếu chúng ta có thể hiểu được tại sao mình khao khát những thứ người khác có, tại sao mình đồng nhất với một nhóm đến mức khinh thường những người ngoài nhóm, tại sao mình nói dối về bản thân, hoặc vô tình đẩy người khác ra xa thì sao? Việc hiểu rõ “kẻ xa lạ” bên trong sẽ giúp chúng ta nhận ra đó chính là một phần của bản thân, và chúng ta bí ẩn, phức tạp và thú vị hơn nhiều so với những gì ta tưởng tượng. Với nhận thức đó, chúng ta có thể phá vỡ những khuôn mẫu tiêu cực trong cuộc sống, ngừng tự bào chữa và kiểm soát tốt hơn những gì mình làm và những gì xảy ra với mình.
Nhận thức rõ ràng về bản thân và người khác có thể thay đổi cuộc sống của chúng ta theo nhiều cách, nhưng trước tiên, chúng ta phải loại bỏ một quan niệm sai lầm phổ biến: Chúng ta thường nghĩ rằng hành vi của mình xuất phát từ ý thức và ý chí. Thật đáng sợ khi nghĩ rằng chúng ta không phải lúc nào cũng kiểm soát được những gì mình làm, nhưng đó là sự thật. Chúng ta bị chi phối bởi những sức mạnh tiềm thức nằm sâu bên trong, điều khiển hành vi của chúng ta mà chúng ta không hề hay biết. Chúng ta thấy được kết quả – những suy nghĩ, cảm xúc và hành động của mình – nhưng lại ít nhận thức được điều gì thực sự tác động đến cảm xúc và khiến chúng ta hành xử theo những cách nhất định.
Ví dụ, hãy xem xét cơn giận. Chúng ta thường cho rằng một cá nhân hay một nhóm nào đó là nguyên nhân gây ra cảm xúc này. Nhưng nếu thành thật và suy xét kỹ hơn, chúng ta sẽ thấy rằng nguyên nhân sâu xa hơn nhiều. Nó có thể bắt nguồn từ thời thơ ấu hoặc một tập hợp các tình huống cụ thể. Chúng ta có thể nhận ra những khuôn mẫu nhất định: khi điều này hay điều kia xảy ra, chúng ta sẽ nổi giận. Nhưng trong khoảnh khắc đó, chúng ta không suy nghĩ hay dựa vào lý trí – chúng ta chỉ đơn giản là chạy theo cảm xúc và chỉ trích hay lên án người khác. Điều tương tự cũng đúng với tất cả các cảm xúc khác – những sự kiện cụ thể có thể khơi gợi sự tự tin, thiếu tự tin, lo lắng, yêu thích một ai đó, hoặc khao khát được chú ý.
Hãy gọi tập hợp những sức mạnh này, vốn thúc đẩy chúng ta từ sâu thẳm bên trong, là bản chất con người. Bản chất con người bắt nguồn từ cấu trúc đặc biệt của bộ não, hệ thần kinh, và cách loài người xử lý cảm xúc, tất cả đã được hình thành và phát triển qua hàng triệu năm tiến hoá. Nhiều khía cạnh của bản chất con người có thể được giải thích bằng sự tiến hóa đặc biệt của chúng ta với tư cách là một loài động vật xã hội, nhằm đảm bảo sự sinh tồn – học cách hợp tác, phối hợp hoạt động theo nhóm, sáng tạo ra các hình thức giao tiếp mới và cách thức duy trì kỷ luật nhóm. Bước phát triển ban đầu này vẫn tồn tại bên trong chúng ta và tiếp tục quyết định hành vi của chúng ta, ngay cả trong thế giới hiện đại phức tạp ngày nay.
Ví dụ, hãy xem xét sự tiến hóa của cảm xúc con người. Sự sinh tồn của tổ tiên chúng ta phụ thuộc vào khả năng giao tiếp trước khi ngôn ngữ được phát minh. Họ đã phát triển những cảm xúc mới và phức tạp – vui, xấu hổ, biết ơn, ghen tị, oán giận, v.v. Những cảm xúc này thể hiện rõ trên khuôn mặt, giúp họ truyền đạt tâm trạng một cách nhanh chóng và hiệu quả. Họ trở nên cực kỳ nhạy cảm với cảm xúc của người khác như một cách để gắn kết các thành viên trong nhóm – cùng vui, cùng buồn – hoặc đoàn kết lại để đối mặt với nguy hiểm.
Cho đến ngày nay, chúng ta vẫn rất dễ bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và tâm trạng của những người xung quanh. Chúng ta vô thức bắt chước người khác, mong muốn những thứ họ có, bị cuốn vào những cảm xúc tức giận hay phẫn nộ lan truyền. Chúng ta tưởng mình đang hành động theo ý chí tự do, mà không nhận ra sự nhạy cảm đối với cảm xúc của người khác tác động sâu sắc đến hành vi và phản ứng của mình như thế nào.
Chúng ta có thể nhắm những sức mạnh nguyên thủy này vào người khác, và chúng cũng nhào nặn hành vi hàng ngày của chúng ta – ví dụ, nhu cầu tự đánh giá bản thân thông qua địa vị xã hội là một đặc điểm nổi bật trong mọi nền văn hóa săn bắn – hái lượm, ngay cả ở loài tinh tinh, cũng như bản năng bộ tộc, khiến chúng ta phân loại mọi người thành “ta” và “họ”. Thêm vào đó là nhu cầu đeo mặt nạ để che giấu bất kỳ hành vi nào mà bộ lạc không tán thành, dẫn đến sự hình thành một mặt tối trong nhân cách từ những khao khát đen tối bị kìm nén. Tổ tiên chúng ta hiểu rõ mặt tối này và sự nguy hiểm của nó, cho rằng nó bắt nguồn từ ma quỷ. Chúng ta thì dựa vào một lời giải thích khác – “thứ gì đó đã điều khiển tôi”.
Khi những dòng chảy hay sức mạnh nguyên thủy này đạt đến cấp độ ý thức, chúng ta phản ứng lại nó bằng cách dựa vào lý trí và hoàn cảnh cá nhân, thường là giải thích nó một cách mơ hồ mà không thật sự hiểu rõ. Do chính quá trình tiến hóa của nhân loại, chỉ có một số sức mạnh này trong bản chất con người, và chúng dẫn đến những thái độ đã đề cập ở trên – chẳng hạn như ghen tị, ảo tưởng về sự vượt trội của bản thân, thiếu sáng suốt, thiển cận, tuân thủ, hung hăng và thụ động hung hăng. Chúng cũng dẫn đến sự đồng cảm và các hình thức tích cực khác của hành vi con người.
Trong hàng ngàn năm, chúng ta loay hoay trong bóng tối để tìm hiểu bản thân và bản chất của chính mình. Chúng ta bị mê hoặc bởi nhiều ảo tưởng về con người, tưởng tượng rằng chúng ta là dòng dõi của một nguồn gốc thiêng liêng, của thiên thần thay vì loài linh trưởng. Chúng ta thấy khó chấp nhận bất kỳ dấu hiệu nào về nguồn gốc động vật nguyên thủy của mình, coi đó là điều cần phải chối bỏ và ngăn chặn. Chúng ta che giấu những xung lực đen tối bằng mọi kiểu biện minh và lý giải, giúp cho một số người dễ dàng thoát khỏi trách nhiệm cho những hành vi khó chịu nhất. Nhưng cuối cùng, đã đến lúc chúng ta có thể vượt qua sự kháng cự đối với thực tại về bản thân thông qua tri thức mà chúng ta đã tích lũy được về bản chất con người.
Chúng ta có thể khai thác lượng tư liệu tâm lý học phong phú đã tích lũy trong thế kỷ qua, bao gồm những nghiên cứu chi tiết về thời thơ ấu và tác động của quá trình phát triển ban đầu (Melanie Klein, John Bowlby, Donald Winnicott), cũng như các tác phẩm về nguồn gốc của ái kỷ (Heinz Kohut), những mặt ẩn khuất trong tính cách (Carl Jung), nguồn gốc của sự đồng cảm (Simon Baron-Cohen), và cấu trúc của cảm xúc (Paul Ekman). Hiện nay, chúng ta có thể lựa chọn từ nhiều tiến bộ trong các lĩnh vực khoa học có thể giúp chúng ta tìm hiểu chính mình – những nghiên cứu về bộ não (Antonio Damasio, Joseph E. LeDoux), về cấu trúc sinh học (Edward O. Wilson), về mối quan hệ giữa cơ thể và tâm trí (V.S. Ramachandran), về các loài linh trưởng (Frans de Waal), về người săn bắn – hái lượm (Jared Diamond), về hành vi kinh tế (Daniel Kahneman) và về cách chúng ta hoạt động trong nhóm (Wilfred Bion, Elliot Aronson).
Chúng ta cũng có thể bổ sung vào đó tác phẩm của các triết gia (Arthur Schopenhauer, Friedrich Nietzche, José Ortega y Gasser), vốn đã soi sáng nhiều khía cạnh của bản chất con người; cũng như những nhận thức sâu sắc của nhiều tiểu thuyết gia (George Eliot, Henry James, Ralph Ellison), vốn thường nhạy cảm với những phần chưa hiển lộ trong hành vi của chúng ta. Và cuối cùng, nhiều thư viện đang ngày càng mở rộng với các tiểu sử sẵn có, hé lộ bản chất con người trong chiều sâu và trong hành động.
Cuốn sách này là nỗ lực tập hợp kho tàng tri thức và ý tưởng mênh mông này từ nhiều lĩnh vực khác nhau, nhằm đưa ra một hướng dẫn chính xác và hữu ích về bản chất con người, dựa trên bằng chứng chứ không phải quan điểm cá nhân hay phán xét đạo đức. Đây là một đánh giá thực tế về loài người, khảo sát xem chúng ta là ai để chúng ta có thể sống có ý thức hơn.
Hãy xem “Những Quy Luật Của Bản Chất Con Người” như một bảng mã để giải mã hành vi con người – bình thường, kỳ lạ, tiêu cực, và mọi sắc thái khác. Mỗi chương phân tích một khía cạnh hay một quy luật cụ thể của bản chất con người. Chúng ta có thể gọi chúng là quy luật vì dưới tác động của những sức mạnh cơ bản này, con người có xu hướng phản ứng theo những cách có thể dự đoán được. Mỗi chương kể câu chuyện về một hoặc một vài cá nhân điển hình minh họa cho quy luật đó (theo hướng tích cực hoặc tiêu cực), cùng với những ý tưởng và chiến lược về cách ứng phó với bản thân và người khác dưới tác động của quy luật này. Mỗi chương kết thúc bằng một phần hướng dẫn cách chuyển hoá sức mạnh cơ bản này thành điều gì đó tích cực và hữu ích, để chúng ta không còn là nô lệ của bản chất con người, mà có thể chủ động chuyển hoá nó.
Bạn có thể cho rằng kiến thức này đã lỗi thời. Bạn có thể lập luận rằng ngày nay chúng ta đã quá phức tạp, quá tiến bộ về kỹ thuật, quá phát triển và khai sáng; chúng ta đã tiến xa khỏi nguồn gốc nguyên thủy; chúng ta đang trong quá trình viết lại bản chất của mình. Nhưng thực tế hoàn toàn ngược lại – chúng ta chưa bao giờ phụ thuộc vào bản chất con người và tiềm năng phá hoại của nó hơn lúc này. Và bằng cách làm ngơ thực tế này, chúng ta đang đùa với lửa.
Hãy xem mức độ khuếch đại của cảm xúc thông qua mạng xã hội, nơi những nỗ lực lan truyền thông tin liên tục quét qua chúng ta và nơi những nhà lãnh đạo xảo quyệt nhất có thể khai thác và kiểm soát chúng ta. Hãy nhìn vào sự hung hăng được thể hiện công khai trong thế giới ảo, nơi mà việc bộc lộ mặt tối của chúng ta dễ dàng hơn nhiều mà không phải gánh chịu hậu quả. Hãy chú ý đến xu hướng so sánh bản thân với người khác, cảm giác ghen tị, và việc tìm kiếm địa vị xã hội thông qua sự chú ý ngày càng trở nên mạnh mẽ hơn, cùng với khả năng giao tiếp nhanh chóng với rất nhiều người. Và cuối cùng, hãy nhìn vào những xu hướng bộ tộc của chúng ta và cách chúng vận hành trong môi trường ảo – chúng ta có thể tìm thấy một nhóm để gia nhập, củng cố những quan điểm bộ tộc trong một buồng phản âm ảo, và xem bất kỳ ai ngoài nhóm như kẻ thù, dẫn đến sự đe dọa đám đông. Tiềm năng cho sự hỗn loạn bắt nguồn từ khía cạnh nguyên thủy của bản chất con người ngày càng tăng lên.
Vấn đề rất đơn giản: Bản chất con người mạnh hơn bất kỳ cá nhân nào, bất kỳ thể chế hay phát minh kỹ thuật nào. Cuối cùng, nó định hình những gì chúng ta tạo ra để phản ánh chính nó và nguồn gốc nguyên thủy của nó. Nó điều khiển chúng ta như những con tốt trên bàn cờ.
Làm ngơ những quy luật này là tự chuốc lấy tai họa. Phủ nhận bản chất con người đơn giản có nghĩa là bạn đang tự đẩy mình vào những khuôn mẫu nằm ngoài tầm kiểm soát và vào cảm giác hỗn loạn, bất lực. “NHỮNG QUY LUẬT CỦA BẢN CHẤT CON NGƯỜI” được viết ra để giúp bạn đi sâu vào mọi khía cạnh của hành vi con người và soi sáng nguyên nhân gốc rễ của nó. Nếu bạn để nó dẫn dắt, nó sẽ nhanh chóng thay đổi cách bạn nhìn nhận mọi người và cách bạn đối xử với họ. Nó cũng sẽ nhanh chóng thay đổi cách bạn nhìn nhận chính mình.
