“Sử Việt Đọc Vài Quyển” của Tạ Chí Đại Trường khởi nguồn từ loạt bài “Sử Việt, đọc một quyển” đăng trên tờ Văn học (California). Ban đầu, ý định chỉ xoay quanh “một quyển” – Đại Việt Sử kí Toàn thư – cuốn sách theo tác giả đến Mỹ năm 1994 trong hành trang giản dị của một người di dân. Giữa những lo toan thường nhật nơi đất khách, bộ Toàn thư tưởng chừng bị lãng quên lại được tác giả giở ra, không chỉ để đọc lại những gì người xưa viết, mà còn để tìm hiểu tại sao những ghi chép ấy lại trở thành nền tảng cho nhiều tác phẩm sử học sau này, trở thành chân lý, truyền thống và cả cách thế giới nhìn nhận về Việt Nam.
Quá trình đọc lại Toàn thư đã dẫn tác giả đến một nhận thức mới: khi đọc sách, người ta thường chỉ thấy những gì mình muốn thấy, những gì phù hợp với thành kiến, giáo dục và áp lực đương thời, chứ không phải những gì thực sự hiện ra trên trang sách. Toàn thư, với tư cách là tập đại thành kiến thức về sử các vương triều Đại Việt đến thế kỷ XVII, cũng không nằm ngoài quy luật này. Nó bị ảnh hưởng bởi khuôn khổ chính trị, quan niệm giáo dục bắt nguồn từ Trung Hoa, khiến các sử gia sau này, từ Ngô Thì Sĩ đến các học giả thế kỷ XX, khó thoát khỏi lối mòn tư duy cũ, dù có cố gắng điều chỉnh cho phù hợp với thời đại. Ngay cả các học giả nước ngoài, dù có tinh thần hoài nghi, cũng khó tránh khỏi việc dựa vào những kiến thức sẵn có, vô tình củng cố cho những quan điểm truyền thống.
Tác giả nhận thấy mình may mắn ở một vị thế đặc biệt: vừa là người trong cuộc, am hiểu ngôn ngữ, văn hóa Việt, vừa là người đứng ngoài, không bị ràng buộc bởi hệ thống chính trị, giáo dục cũ. Điều này cho phép ông có những cách nhìn nhận mới mẻ, thậm chí táo bạo, về lịch sử Việt Nam, từ những chi tiết nhỏ như tên đúng của Lý Thường Kiệt, đến những vấn đề lớn như dòng sử kí tăng đạo, tính xác thực của các triều đại, hay những dấu hiệu tính dục của các tầng lớp trong xã hội xưa. Không bị áp lực bởi “hào quang chiến thắng” hay “uy vũ” của các nhân vật lịch sử, tác giả có thể đánh giá một cách khách quan hơn về sự hình thành và phát triển quyền lực của các dòng họ Lê, Trịnh, Nguyễn…
Việc viết lách ở trong nước gặp nhiều hạn chế, nhưng ở nước ngoài, dù vẫn có những ý kiến trái chiều, tác giả cảm thấy tự do hơn để thể hiện quan điểm của mình. Ông thoải mái sử dụng cả những nguồn tài liệu ít được chú ý, cả những trí nhớ mù mờ mà các học giả khác có thể bỏ qua. Tựa đề ban đầu “…đọc một quyển” nay được đổi thành “Sử Việt Đọc Vài Quyển” cũng phản ánh sự mở rộng phạm vi nghiên cứu, từ Toàn thư đến nhiều nguồn tư liệu khác. Cuốn sách còn bao gồm cả những suy ngẫm về các sự kiện đương thời và những tranh luận với các học giả khác. Đề từ của sách, mượn lời Vương Ngư Dương trong Liêu Trai Chí Dị bản dịch của Tản Đà, càng làm tăng thêm vẻ huyền bí, gợi mở cho những câu chuyện lịch sử được kể lại một cách thẳng thắn, không e dè. Cuối cùng, phần viết cho “…một quyển” ban đầu vẫn được giữ lại cuối sách như một kỷ niệm về hành trình nghiên cứu của tác giả.
Tạ Chí Đại Trường, với tư cách là một nhà sử học và nhà nghiên cứu văn hóa Việt Nam, đã có nhiều tác phẩm đáng chú ý, trong đó phải kể đến “Lịch sử nội chiến ở Việt Nam từ năm 1771 đến 1802” xuất bản năm 1964. Tác phẩm này, cũng như nhiều công trình nghiên cứu khác của ông, được đánh giá cao bởi cách lập luận độc đáo và quan điểm mới mẻ. Sau khi định cư tại Hoa Kỳ, ông tiếp tục cho ra đời nhiều tác phẩm giá trị, và đến thập niên 2000, các tác phẩm này mới được xuất bản và phát hành tại Việt Nam, tiêu biểu như “Thần, Người và Đất Việt”, “Những bài dã sử Việt”.
