Tiểu thuyết trinh thám “Thẩm Phán Và Đao Phủ” của Friedrich Dürrenmatt, ban đầu được đăng nhiều kỳ trên tuần báo Der Schweizer Beobachter từ năm 1950 đến 1951, đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp của tác giả Thụy Sĩ này. Cùng với “Bà Lớn Về Thăm” và “Ba Nhà Vật Lý”, tác phẩm này đã trở thành một trong những sáng tạo văn học kinh điển, được giảng dạy rộng rãi và chuyển thể điện ảnh nhiều lần. “Thẩm Phán Và Đao Phủ” không chỉ là một câu chuyện trinh thám hấp dẫn mà còn là một tác phẩm văn chương sâu sắc, đặt ra những câu hỏi lớn về công lý, đạo đức và bản chất con người.
Câu chuyện bắt đầu với vụ án mạng của trung úy cảnh sát Schmied. Thanh tra Bärlach, một người dày dặn kinh nghiệm nhưng đang mang trọng bệnh, được giao nhiệm vụ điều tra cùng với Tschanz, một cảnh sát trẻ tuổi đầy tham vọng. Bärlach, với trực giác nhạy bén, nghi ngờ Gastmann, một nhân vật giàu có và bí ẩn, có liên quan đến vụ án. Trong khi Tschanz theo đuổi phương pháp điều tra khoa học hiện đại, Bärlach lại dựa vào kinh nghiệm và những phán đoán sắc sảo của mình. Mối quan hệ giữa Bärlach và Gastmann dần được hé lộ, phức tạp và đầy mâu thuẫn, bắt nguồn từ quá khứ xa xôi. Bärlach từng bước vén màn bí mật, khám phá ra sự thật kinh hoàng đằng sau cái chết của Schmied và mối liên hệ giữa Tschanz với Gastmann.
Dürrenmatt khéo léo đan xen các tình tiết ly kỳ, hồi hộp với những suy tư triết lý sâu sắc. Ông đặt ra câu hỏi về tính tương đối của công lý, khi Bärlach sử dụng những phương pháp phi chính thống để đạt được mục đích. Bản chất của cái ác cũng được khai thác một cách đa chiều, không chỉ qua nhân vật Gastmann, kẻ đại diện cho sự xấu xa, mà còn thông qua những lựa chọn và hành động của Bärlach. Tác giả đặt ra giả thuyết về sự tồn tại của “phiên bản đối xứng”, một phiên bản ác quỷ phản chiếu bản gốc của mỗi con người, khiến người đọc phải suy ngẫm về bản chất thật sự của chính mình. Sự thật và dối trá đan xen, tạo nên một bức tranh u ám về xã hội Thụy Sĩ, nơi những bí mật đen tối ẩn sau vẻ ngoài thanh bình.
Kết cục của câu chuyện đầy bất ngờ và ám ảnh. Tschanz bị vạch trần là hung thủ giết Schmied và bị tiêu diệt bởi chính Gastmann, kẻ mà hắn ta cấu kết. Bärlach, tuy thành công trong việc đưa sự thật ra ánh sáng, nhưng phải đối mặt với sự thật phũ phàng rằng ông đã lợi dụng một kẻ sát nhân để trừng phạt một kẻ khác. Ông chấp nhận định mệnh của mình, chuẩn bị cho ca phẫu thuật cuối cùng với một tâm trạng đầy day dứt.
“Thẩm Phán Và Đao Phủ” là một tác phẩm kinh điển của văn học trinh thám, vượt xa khuôn khổ của một câu chuyện điều tra thông thường. Dürrenmatt đã thành công trong việc kết hợp yếu tố trinh thám lôi cuốn với những suy tư triết học sâu sắc, tạo nên một tác phẩm văn chương có sức sống mãnh liệt, tiếp tục khơi gợi những suy ngẫm về công lý, đạo đức và bản chất con người cho đến ngày nay.
