“Hoan Châu ký” (HCK), một báu vật văn học được dòng họ Nguyễn Cảnh ở Nghệ An nâng niu gìn giữ suốt mấy trăm năm, nay lần đầu tiên được giới thiệu rộng rãi đến công chúng. Tác phẩm mang trong mình những giá trị đặc biệt, vừa là một tiểu thuyết chương hồi thuộc loại cổ nhất Việt Nam, vừa là một tập sử tư nhân ghi chép về thời kỳ Lê Trung hưng, đồng thời cũng là một cuốn phổ ký mang nhiều nét độc đáo khác lạ. Chính sự kết hợp độc đáo này tạo nên sức hấp dẫn đặc biệt cho HCK, hứa hẹn mở ra những khám phá thú vị về lịch sử và văn học Việt Nam.
Tuy nhiên, HCK cũng chứa đựng những phức tạp về mặt văn bản, đòi hỏi sự tìm hiểu kỹ lưỡng để có thể thấu hiểu hết giá trị của nó. Việc xác định năm biên soạn, tác giả và tên sách là những bước đầu tiên quan trọng trong hành trình khám phá tác phẩm này.
Mặc dù HCK không ghi rõ năm hoàn thành, nhưng qua phân tích nội dung, chúng ta có thể suy đoán khoảng thời gian tác phẩm được biên soạn. Lời bạt đề cập đến năm Bính Ngọ niên hiệu Vĩnh Trị (1678) như là mốc thời gian cuối cùng được ghi chép trong sách, đồng thời khẳng định sách được viết vào thời Lê. Đặc biệt, việc HCK nhắc đến và đối chiếu với Đại Việt sử ký toàn thư (ĐVSKTT) Bản kỷ tục biên (BKTB) và Trung hưng thực lục (THTL) cho thấy tác phẩm ra đời sau khi hai bộ sử này được công bố, tức là sau năm 1697, nhằm bổ sung và đính chính những ghi chép còn thiếu sót hoặc chưa chính xác về công thần họ Nguyễn Cảnh.
Danh tính tác giả HCK cũng là một ẩn số. Tuy không ghi rõ tên, nhưng qua so sánh cách ghi chép thế thứ trong HCK với các bản gia phả khác của dòng họ Nguyễn Cảnh, có thể thấy tác giả thuộc chi họ Nguyễn Cảnh Quế, nhiều khả năng là người thuộc thế hệ tiếp sau Liêu Quận công Nguyễn Cảnh Quế. Dường như tác giả không muốn lộ diện, mà xem tác phẩm như một đóng góp chung của dòng họ Nguyễn Cảnh cho lịch sử dân tộc.
Về tên gọi của tác phẩm, HCK xuất hiện với nhiều tên gọi khác nhau như “Thiên Nam liệt truyện”, “Nam Đường phiếm thoại” và “Hoan Châu ký”. Trong đó, “Thiên Nam liệt truyện” là tên một bộ sách lớn hơn, bao gồm nhiều quyển ghi chép về các nhân vật nổi tiếng ở Thanh-Nghệ-Tĩnh và cả nước. “Nam Đường phiếm thoại” là một định ngữ bổ sung, nói lên tính chất vượt ra khỏi khuôn khổ gia phả thông thường của HCK. Cuối cùng, “Hoan Châu ký” – tập truyện ký về dòng họ Tấn quốc công ở Nghệ An – mới chính là tên gọi chính thức của tác phẩm, với “Nguyễn Cảnh thị” vừa là chủ thể câu chuyện, vừa là tác giả.
Với những giá trị lịch sử và văn học độc đáo, cùng những bí ẩn về văn bản, “Thiên Nam Liệt truyện – Hoan Châu ký” của tác giả Nguyễn Cảnh Thị hứa hẹn là một tác phẩm đáng để khám phá và nghiên cứu.
