Mircea Eliade, trong tác phẩm kinh điển “Thiêng Và Phàm – Bản Chất Của Tôn Giáo”, đã dệt nên một hành trình trí tuệ sâu sắc, khám phá cội nguồn và ý nghĩa của tôn giáo trong đời sống con người. Thông qua phân tích khoa học và sắc bén, Eliade lần lượt làm sáng tỏ các khái niệm nền tảng như thiêng liêng, phàm tục, linh hồn, và thời gian linh thiêng, từ đó hé lộ bản chất sâu kín nhất của hiện tượng tôn giáo.
Theo Eliade, tôn giáo ra đời như một cầu nối giữa con người và thực tại siêu nhiên, thiêng liêng, một thực tại vượt lên trên những giới hạn của cuộc sống thường nhật, phàm tục. Tôn giáo giúp con người nhận thức được sự tồn tại của một dòng chảy thời gian khác biệt – thời gian linh thiêng, siêu việt – nơi khởi nguồn của mọi sự kiện thiêng liêng và huyền thoại khai thiên lập địa. Chính sự nhận biết về thời gian linh thiêng này đánh dấu bước chuyển mình căn bản, mở ra cánh cửa dẫn con người thoát khỏi vòng tuần hoàn hữu hạn của thời gian trần tục để tiến vào cõi vĩnh hằng, bất biến. Từ đó, ta có thể thấu hiểu ý nghĩa thực sự của các nghi lễ và huyền thoại tôn giáo, vốn được thiết kế để đưa con người trở về thời khắc thiêng liêng nguyên thủy, nơi thế giới và sự sống được khai sinh.
Khái niệm về linh hồn cũng chiếm một vị trí quan trọng trong lý thuyết của Eliade. Linh hồn, theo ông, là một thực thể siêu nhiên, bất tử, hiện diện trong mỗi con người. Nó là phần thiêng liêng, siêu việt, tồn tại độc lập với thể xác và tiếp tục hành trình của mình sau khi con người chết đi. Tôn giáo, vì vậy, không chỉ giúp con người nhận thức về sự hiện hữu của linh hồn mà còn cung cấp các phương tiện để bảo vệ và nuôi dưỡng phần thiêng liêng này, đảm bảo cho sự an lạc của linh hồn sau khi lìa khỏi trần thế. Các nghi lễ tôn giáo chính là những phương thức để duy trì sự kết nối với linh hồn, giúp linh hồn được thanh tịnh và an yên.
Một điểm nhấn khác trong tác phẩm là sự phân biệt rạch ròi giữa thiêng liêng và phàm tục. Thiêng liêng, theo Eliade, là tất cả những gì vượt lên trên thế giới hiện tượng, mang tính siêu nhiên và bất biến. Trái ngược lại, phàm tục là những gì thuộc về thế giới hữu hình, có thể quan sát và đo lường. Tôn giáo đóng vai trò như một ranh giới, vừa phân biệt vừa duy trì sự khác biệt giữa hai thế giới này. Nó giúp con người tiếp cận thế giới thiêng liêng thông qua các biểu tượng và nghi lễ, đồng thời thiết lập những quy tắc để ngăn chặn sự xâm phạm và ô uế giữa thiêng liêng và phàm tục, bảo vệ sự tinh khiết của thế giới siêu nhiên. Chính sự phân định này tạo nên bản chất đặc thù của tôn giáo.
Không chỉ dừng lại ở những khái niệm cốt lõi, “Thiêng Và Phàm” còn mở rộng phạm vi phân tích sang các khía cạnh khác như ma quỷ, thần linh, nghi lễ tế tự, và huyền thoại nguồn gốc… Bằng cách giải mã những biểu tượng và thực hành tôn giáo đa dạng, Eliade đã vẽ nên một bức tranh toàn cảnh về bản chất và ý nghĩa sâu xa của tôn giáo, mời gọi độc giả cùng bước vào cuộc hành trình khám phá thế giới tâm linh phong phú của con người. Bản dịch tiếng Việt của Huyền Giang càng giúp tác phẩm tiếp cận gần hơn với độc giả Việt Nam.
