“Thời Xa Vắng” của Lê Lựu là một tác phẩm mang tính bước ngoặt, đánh dấu sự xuất hiện mạnh mẽ của văn học Việt Nam trong thời kỳ đổi mới. Ngay khi công cuộc đổi mới đất nước được khởi động, tiểu thuyết đã gây tiếng vang lớn, trở thành một hiện tượng văn học được giới phê bình đánh giá cao và đông đảo độc giả đón nhận nồng nhiệt. Tác phẩm được xem là lời mở đầu cho một xu hướng mới trong văn học – xu hướng nhìn nhận và đánh giá lại thực tại.
Lê Lựu, một nhà văn trưởng thành trong giai đoạn kháng chiến chống Mỹ, đã viết “Thời Xa Vắng” bằng chính trải nghiệm cuộc sống của mình. Câu chuyện về Giang Minh Sài, tuy là câu chuyện của một cá nhân, nhưng lại phản ánh số phận của cả một thế hệ, một thời đại mà tác giả gọi là “Thời xa vắng”. Cái thời ấy, tuy đã lùi vào dĩ vãng nhưng những dư âm của nó vẫn còn hiện hữu, tác động đến hiện tại. Đó là thời đại mà con người sống không được là chính mình, như nhân vật Giang Minh Sài, nửa đời người sống cho những gì mình không có, nửa còn lại chạy theo những thứ không thuộc về mình. Sự ra đời của nhân vật Giang Minh Sài cũng đánh dấu một bước chuyển mình trong văn học Việt Nam thời kỳ đó. Giang Minh Sài không chỉ là một cái tên, mà còn trở thành một định ngữ, một biểu tượng cho một kiểu người, một cách sống. Điều này rất hiếm thấy trong văn học những năm trước đó, khi hình tượng nhân vật thường mang tính tập thể, khó có thể gọi tên một cá nhân cụ thể.
Tiểu thuyết trải dài theo 30 năm lịch sử dân tộc, từ buổi đầu lập quốc đến ngày giải phóng. Bằng bút pháp tài hoa, Lê Lựu đã khéo léo lồng ghép lịch sử vào số phận nhân vật Giang Minh Sài, một chàng trai nông thôn học giỏi, là niềm tự hào của gia đình, dòng họ. Tuy nhiên, chính niềm tự hào ấy lại trở thành áp lực vô hình đè nặng lên vai Sài. Anh luôn phải sống theo những khuôn mẫu, những kỳ vọng mà người khác đặt ra, từ việc học hành, công việc đến chuyện hôn nhân. Cuộc hôn nhân ép buộc với người vợ hơn tuổi tên Tuyết chính là khởi đầu cho chuỗi bi kịch cuộc đời Sài. Bên ngoài là một người lính có vẻ ngoài thô mộc, khô khan, nhưng ẩn sâu bên trong Sài là một trái tim khao khát yêu thương, được sống thật với cảm xúc của mình. Anh luôn vùng vẫy, giằng xé giữa những gì mình muốn và những gì mình phải làm.
“Thời Xa Vắng” còn là câu chuyện về những mâu thuẫn, xung đột trong tâm lý con người trong bối cảnh xã hội bao cấp. Sài luôn bị giằng xé giữa khao khát tự do, cá nhân và những ràng buộc của gia đình, xã hội. Anh yêu Hương, một tình yêu mãnh liệt, nhưng lại không dám đến với cô vì ràng buộc hôn nhân. Để trốn tránh thực tại, Sài tìm đến chiến trường, nhưng ngay cả trong môi trường quân ngũ, anh vẫn không tìm thấy sự tự do cho riêng mình. Cuộc sống của anh vẫn bị giám sát, vẫn phải sống theo ý muốn của người khác.
Sau giải phóng, Sài trở về với cuộc sống đời thường, được ly hôn với Tuyết và tưởng như có thể bắt đầu một cuộc sống mới. Tuy nhiên, cuộc hôn nhân vội vàng với Châu, một cô gái Hà Nội, lại đẩy anh vào bi kịch khác. Châu đến với Sài chỉ để che đậy quá khứ, còn Sài thì mù quáng lao vào cuộc sống cơm áo gạo tiền, dần quên đi những người thân yêu. Cuộc hôn nhân này cuối cùng cũng tan vỡ, để lại cho Sài nỗi đau đớn cùng sự thật phũ phàng về đứa con mà anh đã hết lòng yêu thương.
Trở về làng Hạ Vị, nơi chôn rau cắt rốn, Sài dồn hết tâm sức xây dựng quê hương. Cuộc sống của anh dần tìm thấy ý nghĩa trong sự đổi thay từng ngày của đất nước. “Thời xa vắng”, cái thời mà Sài sống không phải là mình, đã thực sự lùi xa.
Nhan đề “Thời Xa Vắng” mang nhiều tầng nghĩa. Nó vừa chỉ khoảng thời gian quá khứ mà Sài đã trải qua, vừa là ẩn dụ cho một thời đại mà con người bị gò ép, không được sống thật với chính mình. Đó là thời đại mà những giá trị cá nhân bị kìm nén, những khát khao tự do bị dập tắt. “Thời Xa Vắng” là tiếng nói day dứt về một thời đã qua, nhưng đồng thời cũng là lời nhắc nhở về những bài học cần rút ra cho hiện tại và tương lai. Tác phẩm không chỉ là câu chuyện riêng của Giang Minh Sài, mà còn là bức tranh chân thực về xã hội Việt Nam trong giai đoạn chuyển giao đầy biến động. Thông qua số phận nhân vật, Lê Lựu đã phản ánh những vấn đề nhức nhối của xã hội, từ những hủ tục lạc hậu đến những bất cập trong cơ chế quản lý. Tác phẩm cũng là lời khẳng định về sức sống mãnh liệt của con người, khát vọng vươn lên tìm kiếm hạnh phúc và giá trị đích thực của cuộc sống.
