Cuốn sách “Tiền Không Mua Được Gì?” của Michael J. Sandel là một lời cảnh tỉnh mạnh mẽ về sự lan rộng quá mức của tư duy thị trường trong xã hội hiện đại. Tác giả đặt ra một câu hỏi cốt lõi: Liệu chúng ta đang tiến tới một xã hội nơi mọi thứ đều có thể được mua bán bằng tiền, và nếu điều đó xảy ra, thì những giá trị đạo đức, tinh thần và phi thị trường sẽ ra sao?
Sandel lập luận rằng trong những thập kỷ gần đây, chúng ta đã chứng kiến sự xâm lấn ngày càng tăng của các giá trị thị trường vào hầu hết các lĩnh vực của đời sống, từ giáo dục, y tế đến chính trị và nghệ thuật. Mọi thứ dường như đều được định giá và trao đổi như hàng hóa, dẫn đến sự lu mờ dần của các giá trị đạo đức và phi vật chất. Con người ngày càng coi trọng lợi ích cá nhân hơn lợi ích cộng đồng, và mối quan hệ xã hội cũng bị chi phối bởi logic của thị trường.
Tác giả cảnh báo về một tương lai xã hội biến thành một “nền kinh tế thị trường” hoàn toàn, nơi tiền bạc quyết định tất cả. Điều này không chỉ dẫn đến sự bất công xã hội sâu sắc, khi người giàu có thể mua được mọi thứ, từ sức khỏe tốt hơn đến ảnh hưởng chính trị lớn hơn, mà còn làm xói mòn chính những giá trị cốt lõi làm nên nhân tính. Những giá trị vô giá như tình yêu thương, lòng nhân ái, sự công bằng và tinh thần cộng đồng sẽ bị định giá và mất đi ý nghĩa đích thực.
Sandel không chỉ dừng lại ở việc phân tích vấn đề mà còn đưa ra những giải pháp thiết thực. Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của giáo dục đạo đức và phi thị trường, giúp con người nhận thức được giá trị đích thực của những điều không thể mua bằng tiền và biết cách bảo vệ chúng trước sự lấn át của thị trường. Việc xác định ranh giới cho thị trường là điều cần thiết, để đảm bảo rằng nó phục vụ con người chứ không phải ngược lại.
Cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008, theo Sandel, không chỉ là một thất bại về kinh tế mà còn là một thất bại về đạo đức. Nó cho thấy sự mù quáng trong việc tôn sùng thị trường và hậu quả của việc để thị trường tự do hoạt động mà không có sự kiểm soát của các giá trị đạo đức. Tuy nhiên, đáng tiếc là cuộc khủng hoảng này vẫn chưa dẫn đến một cuộc tranh luận nghiêm túc về vai trò và giới hạn của thị trường trong xã hội.
Tác giả kêu gọi một cuộc đối thoại công khai và thẳng thắn về vấn đề này. Chúng ta cần đặt câu hỏi về những gì nên và không nên được mua bán, về sự khác biệt giữa một nền kinh tế thị trường, một công cụ hữu ích, và một xã hội thị trường, nơi mọi thứ đều bị chi phối bởi logic của tiền bạc. Cuộc tranh luận này không chỉ cần thiết cho việc xây dựng một xã hội công bằng hơn mà còn cho việc bảo vệ những giá trị nhân văn cốt lõi, những điều mà tiền không thể mua được.
Ngô Bảo Châu, trong lời giới thiệu, nhấn mạnh sự cần thiết phải xác định rõ ranh giới giữa những gì có thể mua bán và những gì không. Ông đồng tình với Sandel rằng nếu chúng ta không tự xác định được ranh giới này, thị trường sẽ làm điều đó thay chúng ta, và hậu quả có thể rất khó lường. Cuốn sách “Tiền Không Mua Được Gì?” là một lời mời gọi suy ngẫm sâu sắc về những giá trị đích thực của cuộc sống trong thời đại thị trường ngày càng bành trướng.
