“Truyện Hai Người” của Vũ Bằng không phải là một câu chuyện với cốt truyện ly kỳ, mà là một bức tranh chân thực về cuộc sống, về những thân phận nhỏ bé giữa dòng đời xuôi ngược. Tác giả tập trung khắc họa nhân vật, bởi lẽ trong “rừng người”, mỗi cá nhân đều là một bản thể độc nhất, không ai giống ai. Vũ Bằng không chỉ “chụp lại” nhân vật, mà còn “sáng tạo” ra họ, thổi hồn vào họ những nỗi niềm, những trăn trở rất đời thường, nhưng cũng rất sâu sắc.
Hai nhân vật chính trong truyện là hai linh hồn đau khổ, đáng thương, bị cuộc đời vùi dập. Nỗi đau của họ nâng họ lên gần với trời cao, chạm đến cái buồn mênh mông của kiếp người, một nỗi buồn mà những tâm hồn cao thượng đều cảm nhận được.
Câu chuyện mở đầu bằng hình ảnh một người trẻ tuổi trằn trọc trong đêm mưa gió. Giữa không gian bao trùm bởi tiếng mưa rơi, tiếng gió rít, anh ta đối diện với chính mình, với những tháng năm tuổi trẻ đầy hoài bão và cả những thất bại chua xót. Tuổi hai mươi hiện về trong tâm trí, không phải như một thước phim tua ngược của kẻ ốm yếu nhìn lại dĩ vãng, mà như một lời thức tỉnh day dứt trước những tiếng mưa rơi não nề như tiếng kêu của một linh hồn bị xiềng xích. Anh nhận ra hai mươi năm đã qua không giống với những gì mình từng ước định.
Hồi ức tuổi mười tám tràn đầy tự tin về một tương lai tươi sáng, về việc sẽ “làm nên to lắm”. Đến mười chín, những dự định trở nên rõ ràng hơn: thi tú tài, học y khoa, trở thành một bác sĩ được người người kính trọng. Rồi những dự định ấy lại thay đổi, anh chuyển sang ban văn chương, mơ mộng về một cánh đồng rộng mở với vô vàn lựa chọn nghề nghiệp: dạy học, thư ký, tham biện, làm báo, họa sĩ, hay thậm chí giáo sư âm nhạc.
Nhưng giấc mơ tươi đẹp ấy vụt tắt trong đêm mưa gió lạnh lẽo. Ký ức về những năm tháng học trò với bốn bức tường trường học, những hình phạt của giám thị, những buổi chiều ngủ gật trong lớp học hiện về rõ mồn một. Gió đập cửa, mưa rơi rào rào như tiếng khóc than không dứt, hòa cùng những vần thơ của Villon, Chénier, Lamennais, và cả những bài toán khô khan với những chữ X, Y, Z ám ảnh.
Rồi anh nhớ về người cha đáng thương, người đã vất vả lam lũ nuôi anh ăn học. Lời dặn dò của cha trước khi mất: “Con phải nhớ lời thầy bảo: Con không treo gương tốt cho các em con đâu, con ạ!” như một vết cứa sâu vào lòng anh. Dù đã cố gắng học hành, đạt được giải thưởng, nhưng tất cả đã quá muộn màng.
Cuộc đời tiếp tục thử thách anh bằng những khó khăn chồng chất. Gia đình sa sút, mẹ già yếu, các em còn nhỏ, anh buộc phải bỏ học, gác lại giấc mộng tú tài để gồng gánh mưu sinh. Bao nhiêu hoài bão tan tành, anh trở thành một kẻ dở dang, những đêm mưa lạnh lại càng thêm khắc khoải nỗi nhớ về những ngày tháng cắp sách đến trường.
Dù vậy, anh vẫn không ngừng hy vọng. Anh tự nhủ lòng mình về những cơ hội việc làm, về một tương lai tươi sáng hơn. Anh tin rằng mình sẽ thành công như những người bạn cũ, thậm chí còn thuận lợi hơn vì có thể học hỏi kinh nghiệm từ họ. Nhưng người mẹ già nua, với kinh nghiệm sống dày dặn, lại không khỏi lo lắng cho tương lai của con trai. Bà hiểu rõ hơn ai hết sự khó khăn của cuộc đời, sự bấp bênh của nghề nghiệp. “Truyện Hai Người” mở ra một bức tranh cuộc sống đầy khắc nghiệt, nhưng cũng không thiếu những tia hy vọng le lói, mời gọi người đọc cùng đồng hành và khám phá số phận của những con người bé nhỏ giữa dòng đời.
