“Truyền Kỳ Mạn Lục” của Nguyễn Dữ, một tác phẩm văn xuôi chữ Hán quý hiếm của Việt Nam thế kỷ XVI, xứng đáng với danh xưng “thiên cổ kỳ bút”. Tác phẩm gồm 20 truyện ngắn, đan xen giữa văn xuôi, biền văn và thơ ca, xoay quanh các nhân vật thần tiên, ma quái, phản ánh một xã hội phong kiến đầy biến động và rối ren. Đây không chỉ là một sưu tập truyện cổ mà còn là sự sáng tạo độc đáo của Nguyễn Dữ khi ông khéo léo vận dụng và tái hiện những câu chuyện sẵn có với cấu trúc, tình tiết mới, mang đậm dấu ấn cá nhân và thời đại.
Tác phẩm đã được dịch ra nhiều ngôn ngữ trên thế giới, giới thiệu ở nhiều quốc gia như Pháp, Nga…, khẳng định giá trị văn học vượt thời gian. “Truyền Kỳ Mạn Lục” đi sâu vào những vấn đề muôn thuở của con người: chế độ chính trị đen tối, tình cảm lứa đôi, hạnh phúc gia đình, lý tưởng của tầng lớp sĩ phu… Nguyễn Dữ, bằng ngòi bút sắc sảo, đã phơi bày những góc khuất của xã hội đương thời, đồng thời gửi gắm tâm tư, quan điểm về con người trong bối cảnh phong kiến suy thoái.
Tư tưởng chủ đạo của Nguyễn Dữ bắt nguồn từ triết lý Nho giáo, thể hiện qua việc phê phán những xấu xa, đồi bại để đề cao đạo đức, thuần phong mỹ tục, ca ngợi triều đình lý tưởng. Tuy nhiên, tác phẩm không chỉ gói gọn trong khuôn khổ Nho giáo mà còn cho thấy sự giao thoa, biến động của tư duy này trước những biến chuyển của xã hội. Ảnh hưởng của Phật giáo, Đạo giáo và đặc biệt là tư tưởng nhân dân đã giúp Nguyễn Dữ khắc họa một bức tranh đa chiều, sống động về cuộc sống với những yếu tố kỳ ảo, khác thường, đồng thời lý giải những vấn đề nhân sinh quan bằng thuyết nhân quả, báo ứng, luân hồi. Sự đồng cảm với nỗi khổ đau của nhân dân, khát vọng về một cuộc sống công bằng, tốt đẹp cũng được thể hiện rõ nét, phản ánh tinh thần nhân văn sâu sắc của tác giả.
Nguyễn Dữ, con trai trưởng của tiến sĩ Nguyễn Tường Phiêu, quê ở xã Đỗ Tùng, huyện Trường Tân (nay là Thanh Miện, Hải Dương). Sinh ra trong một gia đình dòng dõi khoa bảng, ông sớm nổi tiếng học rộng, tài cao, nuôi chí theo nghiệp văn chương. Sau khi đỗ Hương tiến và nhiều lần trúng trường trong kỳ thi Hội, ông được bổ nhiệm làm tri huyện Thanh Tuyền. Tuy nhiên, chỉ sau một năm, Nguyễn Dữ từ quan về quê phụng dưỡng mẹ, thể hiện tấm lòng hiếu thảo. “Truyền Kỳ Mạn Lục” được hoàn thành vào năm Đại An thứ nhất (1547), là kết tinh của tâm huyết và tài năng của ông trong những năm tháng sống ẩn dật.
“Truyền Kỳ Mạn Lục” không chỉ có giá trị nội dung sâu sắc mà còn đạt đến đỉnh cao về nghệ thuật. Tác phẩm kết hợp nhuần nhuyễn giữa tự sự, trữ tình và kịch tính, giữa ngôn ngữ nhân vật và ngôn ngữ tác giả, giữa văn xuôi, biền văn và thơ ca. Nghệ thuật xây dựng nhân vật đặc sắc, vượt xa những khuôn mẫu có sẵn trong truyện lịch sử hay truyện dân gian, đi sâu vào thế giới nội tâm, khắc họa những tính cách đa dạng, phong phú. Với lối hành văn súc tích, chặt chẽ, hài hòa và sinh động, “Truyền Kỳ Mạn Lục” xứng đáng là một kiệt tác của văn học truyền kỳ Việt Nam, là “thiên cổ kỳ bút”, một di sản văn học vô giá cần được trân trọng và khám phá.
