“Truyện Trạng Lợn” của Mộng Quế Thư Hiên là một tác phẩm văn học dân gian đặc sắc, được biên soạn dựa trên bản chữ Nôm năm 1926, giữ nguyên phong cách cổ và tình tiết sinh động qua 19 hồi truyện. Tác phẩm khắc họa rõ nét cuộc đời nhân vật Trạng Lợn, từ thuở ấu thơ đến khi về trời, cùng dàn nhân vật phụ đặc sắc góp phần làm nổi bật bối cảnh sống động của câu chuyện. Tuy mang nhiều yếu tố thần bí, dị biệt, truyện lại khéo léo lồng ghép các sự kiện lịch sử từ thời vua Thái Tông đến Thánh Tông nhà Lê, tạo nên sự kết hợp độc đáo giữa hư cấu và thực tế, sánh ngang với giá trị của “Truyện Trạng Quỳnh”.
Theo ghi chép địa phương, nhân vật Trạng Lợn, hay còn được gọi là Bang, đỗ Hoàng giáp, quê ở làng Bồ Xá, Mạnh Chư, nay thuộc huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam. Qua thời gian và nhiều dị bản, từ truyền miệng đến sách vở, tên gọi và truyền thống đã có nhiều biến đổi, hình thành nên nhân vật Trạng Lợn với những câu chuyện hài hước, dí dỏm. Ba hồi đầu tiên của truyện kể về sự ra đời đầy thần bí của Trạng Lợn, từ việc vua cha, vua mẹ cầu tự Ngọc Hoàng, thầy địa lý tìm huyệt mộ, đến việc tiên ông truyền phép bói toán. Cuối cùng, uyên bác và tài năng của Trạng lại được thể hiện qua một cuốn sách giản dị – Tam Tự Kinh.
Xuyên suốt câu chuyện, Trạng Lợn hiện lên vừa ngây ngô lại vừa may mắn một cách ngẫu nhiên. Ẩn sau những trò tiếu lâm của chú Trạng con là sự thể hiện, đôi khi là châm biếm, những nguyên tắc đạo đức Nho giáo, đặc biệt là chữ LỄ. Sự hỗ trợ của thầy đồ đôi khi chỉ là vỏ bọc che đậy những thiếu sót của bản thân Trạng. Với vũ trụ quan bí ẩn của Nho giáo, Trạng Lợn biến mọi khái niệm thành trò đùa, trở thành một lực lượng phản kháng đầy mới mẻ và hấp dẫn trong xã hội phong kiến.
Dù là đối tượng bị trêu chọc, Trạng Lợn vẫn mang một sức hút khó cưỡng. Câu chuyện về anh không chỉ mang tính giải trí mà còn chứa đựng thông điệp sâu sắc về cuộc sống và xã hội. “Truyện Trạng Lợn” là một tác phẩm đầy tính giáo dục, mang đến góc nhìn khác về giá trị và quan điểm truyền thống, hứa hẹn một hành trình khám phá thú vị về thế giới Nho giáo và bối cảnh lịch sử thời Lê Thánh Tông.
Được viết theo lối tiểu thuyết chương hồi, các tình tiết trong truyện liên kết chặt chẽ, vừa mang âm hưởng từ truyện cổ dân gian, vừa gợi hứng từ sách vở. Từ điển tích cầu tự, truyền phép cho đến mưu mẹo chinh phạt, gặp gỡ giai nhân, tất cả đều được khéo léo lồng ghép, tạo nên sự quen thuộc nhưng không kém phần mới lạ. Cách xây dựng tình tiết lặp đi lặp lại có chủ ý, phản ánh sự nhàm chán trong thân phận những nhà nho xưa, đồng thời tạo nên sự thú vị khi nhân vật bất ngờ thành công nhờ những điều học mót được.
Truyện Trạng Lợn mang đậm chất dân gian nhưng được kết cấu chặt chẽ, lớp lang, khái quát, trở thành một tác phẩm văn học hoàn chỉnh. Trạng Lợn hiện lên như một nhân vật điển hình, tựa như Xuân Tóc Đỏ trong “Số Đỏ” của Vũ Trọng Phụng sau này. So với các truyện cười dân gian khác, “Truyện Trạng Lợn” không chỉ đả kích những rạn nứt bề ngoài của chế độ phong kiến mà còn phủ nhận tận gốc rễ ý thức hệ, quan điểm, đạo đức, lẽ sống của Nho giáo. Tác phẩm đề cao trí thông minh của dân tộc, vạch trần bản chất bành trướng của phương Bắc, khẳng định tư thế và trách nhiệm lịch sử của người Việt.
“Truyện Trạng Lợn” là một di sản văn hóa quý giá, gắn bó với quê hương Bình Lục, Hà Nam, nơi sản sinh ra nhiều danh nhân văn học như Yên Đổ, Tú Xương. Tác phẩm mang đậm sắc màu quê hương, được kể bằng giọng văn mộc mạc, giàu cảm xúc, giúp người đọc nhìn nhận lại những tư tưởng cũ kỹ còn tồn tại trong cuộc sống hiện đại. Đặc biệt, trong bối cảnh hiện nay, khi cần đối mặt với những thách thức từ phương Bắc, “Truyện Trạng Lợn” càng mang ý nghĩa sâu sắc, nhắc nhở chúng ta về lòng tự tôn dân tộc và giá trị của trí tuệ Việt.
