Trong tác phẩm “Tương Lai Của Một Ảo Tưởng”, Sigmund Freud đào sâu vào bản chất của tôn giáo, xem nó như một hiện tượng nhân văn phản chiếu trong xã hội văn minh. Ông mạnh dạn đặt tôn giáo vào vị trí của một “phó sản”, một cơ chế tâm lý ra đời từ việc kìm nén bản năng thông qua những cấm đoán xã hội hiện diện trong mọi nền văn hóa. Theo phân tích của Freud, tôn giáo bắt nguồn từ mặc cảm Oedipus, phản ánh sự bất lực của con người trước cái chết – số phận cuối cùng không thể tránh khỏi. Tôn giáo đồng thời phải đối mặt với những ràng buộc và áp lực xã hội, cũng như sức mạnh áp đảo của tự nhiên. Hình tượng Chúa, theo Freud, chính là biểu hiện của khao khát về một người cha quyền năng, một hình ảnh in sâu trong tâm lý con người từ thời thơ ấu.
Các tôn giáo được xây dựng xoay quanh một hoặc nhiều hình ảnh Chúa, đảm nhiệm ba chức năng chính. Thứ nhất, “trừ tà trục quỷ”, giúp con người đối mặt với nỗi sợ hãi nguyên thủy trước thế giới tự nhiên đầy bí ẩn và nguy hiểm. Thứ hai, “hòa giải con người với sự tàn ác của số phận”, đặc biệt là trước cái chết không thể tránh khỏi. Cuối cùng, “đền bù cho những đau khổ và thiếu thốn” mà cuộc sống văn minh áp đặt lên con người. Nói cách khác, tôn giáo tạo ra một “kho tàng ý tưởng” giúp xoa dịu nỗi đau khổ và giúp con người chịu đựng những khó khăn trong cuộc sống.
Freud đưa ra một luận điểm gây tranh cãi khi cho rằng tôn giáo có thể được coi là một dạng “chứng loạn thần kinh phổ quát”, tương tự như chứng ám ảnh nhiễu loạn thần kinh ở trẻ em, đều bắt nguồn từ mặc cảm Oedipus trong mối quan hệ cha con. Thậm chí, ông còn cho rằng những người sùng đạo có thể được bảo vệ khỏi một số bệnh thần kinh cá nhân nhờ vào việc chấp nhận “bệnh thần kinh phổ quát” này, như thể họ đã tìm được một lối thoát chung cho những xung đột nội tâm.
Phân tích so sánh các tôn giáo, Freud chỉ ra rằng chúng đại diện cho những giai đoạn khác nhau trong quá trình tiến hóa của tôn giáo, với đạo Kitô giáo trong nền văn minh phương Tây hiện đại là hình thái phát triển cao nhất. Ông đặc biệt nhấn mạnh vào mối quan hệ cha con trong Kitô giáo, với hình tượng Chúa là một người cha tối cao, đáp ứng khao khát về một đấng quyền năng – nguồn gốc sâu xa của nhu cầu tôn giáo.
Cuối cùng, Freud phân biệt giữa ảo tưởng và sai lầm, đồng thời khẳng định lại quan điểm về tôn giáo như một dạng “chứng loạn thần kinh phổ quát” gắn liền với mặc cảm Oedipus và mối quan hệ cha con. Ông thậm chí còn đi xa hơn khi cho rằng sự sùng đạo có thể mang lại một số lợi ích tâm lý, giúp người ta tránh được việc phát triển các chứng loạn thần kinh cá nhân nhờ sự chấp nhận một “bệnh thần kinh” mang tính phổ quát.
