Cuốn sách “Văn minh vật chất của người Việt” của nhà nghiên cứu mỹ thuật Phan Cẩm Thượng là một tác phẩm giá trị, khám phá bức tranh toàn cảnh về đời sống vật chất của người Việt Nam trong thời kỳ tiền công nghiệp. Ra mắt bạn đọc năm 2011 và vinh dự nhận giải B Giải thưởng Sách Quốc gia năm 2022, cuốn sách đã khẳng định vị trí quan trọng của mình trong việc nghiên cứu và tìm hiểu văn hóa Việt.
Qua năm chương sách, tác giả Phan Cẩm Thượng dẫn dắt người đọc vào một hành trình xuyên suốt chiều dài lịch sử Việt Nam, từ thời cổ đại đến hiện đại, để khám phá những khía cạnh đa dạng của đời sống, văn hóa và sinh hoạt của người Việt. Chương “Những mặt cắt lịch sử” điểm qua các cột mốc quan trọng, tạo nên bức tranh tổng quan về sự phát triển của văn minh vật chất. Chương “Từ bàn tay đến công cụ” tập trung vào vai trò then chốt của công cụ lao động trong đời sống thường nhật, làm nổi bật sự sáng tạo và thích nghi của người Việt trong quá trình lao động sản xuất. Chương “Cơm tẻ là mẹ ruột” đưa người đọc vào thế giới ẩm thực phong phú, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của cơm gạo – không chỉ là nguồn lương thực chính mà còn là nét văn hóa đặc trưng, gắn bó mật thiết với đời sống vật chất và tinh thần của người Việt. Chương “Sống dầu đèn chết kèn trống” hé mở những hình thức giải trí, sinh hoạt văn hóa tinh thần, phản ánh đời sống tinh thần của người Việt xưa. Cuối cùng, chương “Nghệ thuật và hành vi” đề cập đến nghệ thuật và các hành vi văn hóa, từ trang trí nhà cửa, đồ dùng đến các nghi lễ và quan niệm tâm linh, thể hiện rõ nét đời sống văn hóa tâm linh phong phú của người Việt.
Không chỉ đơn thuần là một công trình nghiên cứu, cuốn sách còn là tiếng lòng của tác giả trước những biến đổi, thậm chí là biến dạng của đời sống vật chất người Việt trong thời hiện đại. Tác giả không chỉ “trình bày trọn vẹn ‘phần hồn’ của đồ vật người Việt” mà còn bày tỏ niềm trăn trở, suy tư trước những giá trị văn hóa đang dần mai một. Với hơn 960 bức ảnh và 505 hình minh họa được sử dụng tỉ mỉ, công phu, nhiều trong số đó được sưu tầm từ nhiều nguồn khác nhau, bao gồm cả cuốn sách “Kỹ thuật của người An Nam” của Henri Oger, cùng những hình vẽ và ký họa của chính tác giả Phan Cẩm Thượng, cuốn sách mang đến cho người đọc những trải nghiệm trực quan, sinh động và chân thực.
Lời giới thiệu của nhà văn Nguyên Ngọc đã góp phần làm nổi bật giá trị của cuốn sách. Ông nhấn mạnh cách tiếp cận độc đáo của Phan Cẩm Thượng khi nhìn nhận lịch sử văn minh vật chất của người Việt qua lăng kính của những đồ vật do con người tạo ra, sử dụng, và biến đổi qua thời gian. Từ những công cụ lao động đơn giản như cái cày, cái cuốc, cái rìu… đến những vật dụng sinh hoạt hàng ngày như cái bát, cái nồi, cái chum…, tất cả đều ẩn chứa những câu chuyện, những thông điệp về lịch sử, văn hóa và con người Việt Nam.
Cuối cùng, lời than thở của tác giả Phan Cẩm Thượng về sự xô bồ, cuồng quay của cuộc sống hiện đại, về nguy cơ con người trở thành nô lệ của vật chất, được Nguyên Ngọc xem như một lời cảnh báo đầy day dứt. Đó là lời nhắc nhở chúng ta cần nhìn lại, suy ngẫm về những giá trị văn hóa truyền thống, về mối quan hệ giữa con người và vật chất trong cuộc sống hôm nay. Cuốn sách “Văn minh vật chất của người Việt” thực sự là một tác phẩm đáng đọc, đáng suy ngẫm cho tất cả những ai quan tâm đến văn hóa, lịch sử và con người Việt Nam.
Một trích đoạn ngắn từ chương 1, “Những Mặt Cắt Lịch Sử” – “Sỹ Nông Công Thương – Một ngày của người Việt” đã phần nào cho thấy cách tiếp cận độc đáo của tác giả khi tái hiện đời sống sinh hoạt thường ngày của các tầng lớp người Việt xưa, từ vua chúa, quan lại đến người dân lao động bình thường, qua đó phản ánh một cách sinh động và chân thực bức tranh toàn cảnh về văn minh vật chất của người Việt.
