“Văn minh Việt Nam” của Nguyễn Văn Huyên, hoàn thành bản thảo tiếng Pháp “La civilisation annamite” năm 1939 và xuất bản tại Hà Nội năm 1944, là một công trình nghiên cứu tiên phong, mang tính phát ngôn của người Việt về văn hóa Việt Nam với thế giới. Được đặt viết theo nghị định của Toàn quyền Đông Dương, cuốn sách ban đầu dùng làm giáo khoa cho bộ môn văn hóa Việt Nam trong các trường trung học. Tái bản tiếng Việt cuối năm 2016 bởi Nhã Nam, tác phẩm này giữ vị trí quan trọng bậc nhất trong kho tàng nghiên cứu về đất nước và con người Việt Nam, cùng thời với “Việt Nam văn hóa sử cương” của Đào Duy Anh.
Điểm đặc biệt của “Văn minh Việt Nam” nằm ở cách tiếp cận tổng thể, bao quát văn hóa Việt Nam trên nhiều phương diện. Cả Nguyễn Văn Huyên và Đào Duy Anh, một người viết tiếng Pháp, một người viết tiếng Việt, đều là những tác giả người Việt đầu tiên ứng dụng phương pháp khoa học phương Tây để nghiên cứu văn hóa và xã hội Việt Nam, đồng thời tổng hợp những kết quả nghiên cứu mới nhất của cộng đồng khoa học quốc tế đương thời.
Xuyên suốt 12 chương, tác phẩm cung cấp một lượng thông tin đồ sộ về con người, xã hội và văn hóa Việt Nam giai đoạn nửa đầu thế kỷ XX, khám phá những nét đặc trưng tạo nên bản sắc Việt Nam, từ những điều được coi là “tật xấu” đến những “nét đẹp” trong văn hóa người Việt. Tác phẩm mở đầu bằng phần giới thiệu về đất nước và lịch sử Việt Nam, tiếp theo là chương về nhân trắc học. Ba chương tiếp theo phân tích tổ chức xã hội người Việt từ gia đình đến làng xã và nhà nước. Tác giả dành ba chương nữa để nghiên cứu kiến trúc nhà ở, phương thức tập trung dân cư ở nông thôn và thành thị, cũng như các hành vi ứng xử của người Việt đối với cơ thể, từ ăn mặc đến chăm sóc sức khỏe và làm đẹp. Bốn chương cuối cùng đề cập đến đời sống kinh tế, tôn giáo, tư tưởng, văn học và nghệ thuật.
Một trong những luận điểm gây chú ý trong tác phẩm là nhận định của Nguyễn Văn Huyên về sự lười biếng – “nhược điểm lớn nhất của người Việt Nam”. Tuy nhiên, xuyên suốt tác phẩm, tác giả cũng phân tích một cách công bằng cả những điểm mạnh và điểm yếu trong “cá tính dân tộc Việt Nam”, dựa trên những giả thiết chặt chẽ và tư liệu đa ngành phong phú. Ông lý giải cho nhận định của mình bằng việc chỉ ra cả nguyên nhân khách quan lẫn chủ quan, từ sự sút kém về thể chất, điều kiện tự nhiên khắc nghiệt đến giáo dục lạc hậu. Đồng thời, ông cũng nhấn mạnh rằng những nhược điểm này “không nên suy rộng ra cho tất cả mọi người Việt Nam”, và người Việt cũng sở hữu những ưu điểm như đức kiên nhẫn, sự mơ mộng và thực tế.
Ra đời trong bối cảnh lịch sử đầy biến động cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, khi Việt Nam là một phần của thuộc địa Đông Dương, “Văn minh Việt Nam” mang ý nghĩa như một “tuyên ngôn” về văn hóa, khẳng định Việt Nam là một quốc gia độc lập với những đặc trưng riêng về tự nhiên, nhân chủng và một nền văn hóa độc đáo được hình thành qua lịch sử lâu dài. Tác phẩm không chỉ tổng hợp những đặc trưng căn bản của văn hóa Việt Nam mà còn đặt chúng trên nền tảng của sự khác biệt về điều kiện tự nhiên, nhân chủng và tiến trình lịch sử, tạo nên dấu ấn riêng biệt cho cuốn sách.
Hơn nữa, từ việc phân tích ưu, nhược điểm trong tính cách người Việt, Nguyễn Văn Huyên cũng gợi mở những hướng khắc phục và phát huy tiềm năng của dân tộc, bao gồm việc cải tiến giáo dục, phát triển kinh tế và xây dựng chính sách phù hợp. Những phân tích này cũng thể hiện niềm tin của ông vào khả năng của người Việt trong việc giành lại độc lập.
“Văn minh Việt Nam” đã trải qua một hành trình dài để đến với độc giả ngày nay, và hành trình đó chắc chắn sẽ còn tiếp tục. Trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện đại, việc xác lập bản sắc văn hóa và nhận định về cá tính dân tộc càng trở nên quan trọng. Cuốn sách của Nguyễn Văn Huyên cung cấp một góc nhìn sâu sắc, giúp chúng ta suy ngẫm về bản sắc, giá trị văn hóa và con đường phát triển của dân tộc.
